A. Më §Çu

1. LÝ do chän ®Ò tµi

 Chóng ta ®· vµ ®ang tr¶i qua mét thêi kú dµi ®Çy nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c, toµn diÖn vµ nhanh chãng trong mäi lÜnh vùc khoa häc – c«ng nghÖ. C¸c ngµnh khoa häc tù nhiªn ma nhÊt lµ vËt lÝ hächiÖn ®¹i ®· vµ ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Qu¸ tr×nh ph©n lý vµ tÝch hîp tri thøc khoa häc diÔn ra nhanh chãng ®­a ®Õn sù h×nh thµnh nh÷ng ngµnh khoa häc míi chuyªn s©u hay gi¸p danh cña c¸c ngµnh khoa häc cò. T×nh h×nh thÕ giíi ®· lµm cho viÖc tæng hîp tri thøc khoa häc trë thµnh mét vÊn ®Ò cÊp b¸ch h¬n bao giê hÕt. V× vËy viÖc nghiªn cøu triªt häc trong vËt lÝ ®· lµm cho chung ta thÊy râ bøc tranh khoa häc tù nhiªn vÒ thÕ giíi vµ tõ nh÷ng thÝ nghiªm thùc tiÔn, lÝ thuyÕt còng ®· chøng minh cho sù ®óng ®¾n cña triÕt häc. §Ó thÊy ®­îc mèi quan hÖ vµ t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi triÕt häc cña khoa häc tù nhiªn nãi chung vµ vËt lÝ nãi riªng, t«i chän ®Ò tµi nghiªn cøu lµ: Nh÷ng thµnh tùu cña vËt lÝ häc hiÖn ®¹i gãp phÇn ph¸t triÓn thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng.

2. T×nh h×nh nghiªn cøu ®Ò tµi

 HiÖn nay víi nhiÒu kªnh th«ng tin nh­ s¸ch, b¸o vµ truy cËp qua m¹ng internet ®· gióp qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®­îc hoµn thiÖn nhanh vÒ mÆt kÜ thuËt vµ cã nhiÒu d÷ liÖu vÒ vËt lÝ. Tuy nhiªn mÆt khã kh¨n cña ®Ò tµi lµ kh«ng cã mét tµi liÖu nµo chÝnh thøc ®Ò cËp ®Õn nh÷ng thµnh tùu cña vËt lÝ häc hiÖn ®¹i. KÕt hîp víi sù nç lùc t×m tßi vµ nghiªn cøu cña b¶n th©n, ®Ò tµi ®· hoµn thµnh ë mét khÝa c¹nh nhÊt ®Þnh.

3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña ®Ò tµi

3.1. Môc ®Ých nghiªn cøu

 T×m hiÓu vÒ nh÷ng thµnh tùu cña vËt lÝ häc hiÖn ®¹i gãp phÇn ph¸t triÓn thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng vµ tõ ®ã kh¼ng ®Þnh tÝnh ®óng ®¾n cña thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng.

3.2. NhiÖm vô cña ®Ò tµi

 T×m hiÓu chung vÒ lÞch sö triÕt häc, sù ra ®êi cña triÕt häc M¸c-Lªnin vµ thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng cña triÕt häc M¸c-Lªnin.

 T×m hiÓu nh÷ng thµnh cña vËt lÝ häc hiÖn ®¹i vµ vai trß cña nã trong sù ph¸t triÓn thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng.

4. Ph¹m vi nghiªn cøu

 Do thêi gian, ph¹m vi nghiªn cøu cña mét tiÓu luËn nªn ®Ò tµi chØ

®­a ra nh÷ng tãm t¾t vÒ triÕt häc vµ nh÷ng thµnh tùu ®­îc xem lµ næi bËt nhÊt trong vËt lÝ hiÖn ®¹i.

5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu

 - Ph­¬ng ph¸p tæng hîp c¸c vÊn ®Ò cña triÕt häc vµ vËt lÝ.

 - Ph­¬ng ph¸p liªn hÖ gi÷a vËt lÝ vµ triÕt häc.

 - Ph­¬ng ph¸p x©u chuçi c¸c thµnh tùu vËt lÝ.

 - Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch mét vÊn ®Ò ®Ó lµm nçi bËt vÊn ®Ò kh¸c.

6. ý nghÜa cña ®Ò tµi

 Gióp ta thÊy ®­îc mèi quan hÖ gi÷a triÕt häc vµ vËt lÝ, hiÓu râ vÒ thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng tõ ®ã h×nh thµnh cho m×nh thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn ®óng ®¾n. Qua tiÓu luËn nµy mét lÇn n÷a cho ta nh×n l¹i nh÷ng thµnh tùu cña vËt lÝ hiÖn ®¹i mµ ta ®ang thõa h­ëng vµ ph¸t triÓn.

7. KÕt cÊu cña ®Ò tµi

         Môc lôc

    A. Më ®Çu

    B. Néi dung

  - Ch­¬ng 1. LÝ thuyÕt chung vÒ triÕt häc

  - Ch­¬ng 2. Mét sè thµnh tùu cña vËt lÝ hiÖn ®¹i

Tµi liÖu tham kh¶o

B. Néi dung

Ch­¬ng 1. LÝ thuyÕt chung vÒ triÕt häc

1. Kh¸i niÖm triÕt häc vµ nguån gèc cña triÕt häc

       a. Kh¸i niÖm "triÕt häc"

      Kh¸i niÖm triÐt häc, xuÊt ph¸t tõ tiÕng Hy L¹p cæ ®¹i "philos - t×nh yªu" vµ "sophia - sù th«ng th¸i" ghÐp hai tõ nµy l¹i thµnh "philosophia" - t×nh yªu ®èi víi sù th«ng th¸i. TriÕt häc kh¸c víi thÇn tho¹i, triÕt häc lµ lý luËn vÒ thÕ giíi, thÓ hiÖn thÕ giíi quan b»ng hÖ thèng c¸c ph¹m trï, kh¸i niÖm. TriÕt häc lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi; lµ häc thuyÕt vÒ nh÷ng nguyªn t¾c chung cña tån t¹i vµ nhËn thøc, cña th¸i ®é con ng­êi ®èi víi thÕ giíi; lµ khoa häc vÒ nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy. ThÇn tho¹i chñ yÕu lµ t­ëng t­îng, hoang ®­êng vÒ thÕ giíi. T«n gi¸o lµ sù sù ph¶n ¸nh thÕ giíi mét c¸ch h­ ¶o trªn c¬ së niÒm tin t«n gi¸o.

       b. Nguån gèc cña triÕt häc

      TriÕt häc xuÊt ph¸t tõ nguån gèc nhËn thøc vµ nguån gèc x· héi: triÕt häc ra ®êi tõ thùc tiÔn, do nhu cÇu cña thùc tiÔn; VÒ nguån gèc nhËn thøc, khi con ng­êi ®¹t ®Õn tr×nh ®é trõu t­îng hãa, hÖ thèng hãa ®Ó x©y dùng nªn c¸c häc thuyÕt, c¸c lý luËn. VÒ nguån gèc x· héi: khi lao ®éng ph¸t triÓn ®Õn møc cã sù ph©n chia lao ®éng ch©n tay vµ lao ®éng trÝ ãc. ChÕ ®é x· héi céng s¶n nguyªn thñy bÞ thay thÕ b»ng chÕ ®é ChiÕm h÷u n« lÖ. TriÕt häc ra ®êi phôc vô cho lîi Ých cña nh÷ng giai cÊp, nh÷ng lùc l­îng x· héi nhÊt ®Þnh.

2. Vai trß thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn cña triÕt häc trong ®êi sèng x· héi

          a. Chøc n¨ng thÕ giíi quan  cña triÕt häc

       ThÕ giíi quan lµ quan niÖm cña con ng­êi vÒ thÕ giíi vµ vÞ trÝ cña con ng­êi trong thÕ giíi ®ã. ThÕ giíi quan cã nhiÒu tr×nh ®é kh¸c nhau: ThÕ giíi quan t«n gi¸o, thÕ giíi quan thÇn tho¹i, thÕ giíi quan triÕt häc. TriÕt häc lµ h¹t nh©n cña thÕ giíi quan, lµ hÖ thèng lý luËn chung nhÊt cña con ng­êi vÒ thÕ giíi vµ vÞ trÝ cña con ng­êi trong thÕ giíi ®ã. ThÕ giíi quan lµ nh©n tè ®Þnh h­íng cho con ng­êi nhËn thøc thÕ giíi xung quanh còng nh­ tù nhËn thøc m×nh, tõ ®ã x¸c ®Þnh th¸i ®é, c¸ch thøc sinh sèng. Trªn c¬ së thÕ giíi quan triÕt häc, thÕ giíi quan sÏ ®­îc biÓu hiÖn th«ng qua kinh tÕ, chÝnh trÞ ®¹o ®øc, nghÖ thuËt, khoa häc...

     b. Chøc n¨ng ph­¬ng ph¸p luËn cña triÕt häc

       Ph­¬ng ph¸p luËn lµ lý luËn vÒ ph­¬ng ph¸p, lµ hÖ thèng c¸c quan ®iÓm, c¸c nguyªn t¾c chØ ®¹o con ng­êi t×m tßi, x©y dùng, lùa chän, vËn dông c¸c ph­¬ng ph¸p trong nhËn thøc vµ trong thùc tiÔn. Ph­¬ng ph¸p luËn cã nhiÒu cÊp ®é: ph­¬ng ph¸p luËn ngµnh, ph­¬ng ph¸p luËn chung vµ ph­¬ng ph¸p luËn chung nhÊt,ph­¬ng ph¸p luËn cña triÕt häc lµ ph­¬ng ph¸p luËn chung nhÊt thÓ hiÖn: nã cung cÊp cho chñ thÓ mét trong nh÷ng nguyªn t¾c xuÊt ph¸t chØ ®¹o viÖc x¸c ®Þnh ph­¬ng ph¸p hîp lý, hiÖu qu¶ nhÊt trong nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn.

          BÊt cø lý luËn triÕt häc nµo còng thÓ hiÖn mét ph­¬ng ph¸p luËn nhÊt ®Þnh, chØ ®¹o viÖc x©y dùng vµ vËn dông ph­¬ng ph¸p, nã ®Þnh h­íng cho con ng­êi t×m tßi, xay dùng, lùa chän vµ vËn dông c¸c ph­¬ng ph¸p trong nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn, cho nªn nã cã ý nghÜa thµnh b¹i ®èi víi ho¹t ®äng nhËn thøc vµ c¶i t¹o thùc tiÔn.

3. Vai trß cña triÕt häc ®èi víi c¸c khoa häc cô thÓ vµ ®èi víi t­ duy lý luËn.

      - TriÕt häc kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu cña c¸c khoa häc cô thÓ

      - TriÕt häc lµ thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn cña c¸c khoa häc cô thÓ, lµ c¬ së lý luËn cho c¸c khoa häc cô thÓ trong viÖc ®¸nh gi¸ nh÷ng thµnh tùu ®· ®¹t ®­îc, v¹ch ra ph­¬ng h­íng, ph­¬ng ph¸p cho qu¸ tr×nh nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ cña khoa häc. Theo A.Anhxtanh "C¸c kh¸i qu¸t cña triÕt häc cÇn ph¶i dùa trªn c¸c kÕt qu¶ khoa häc. Tuy nhiªn, mçi khi ®· xuÊt hiÖn vµ ®­îc truyÒn b¸ réng r·i, chóng th­êng ¶nh h­ëng dÕn sù ph¸t triÓn cña t­ t­ëng khoa häc khi chóng chØ ra mét trong rÊt nhiÒu ph­¬ng h­íng ph¸t triÓn cã thÓ cã", ch¼ng h¹n thêi cæ ®¹i triÕt häc tù nhiªn ®· chØ ra  ®­îc bøc tranh tæng qu¸t vÒ thÕ giíi, cã nhiÒu dù b¸o ®Þnh h­íng cho khoa häc ph¸t triÓn, thêi trung cæ ë ph­¬ng T©y triÕt häc kinh viÖn c¶n trë khoa häc ph¸t triÓn, thêi Phôc h­ng, CËn ®¹i triÕt häc ®· gãp phÇn to lín vµo sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn.

       - TriÕt häc cã vai trß to lín ®èi víi rÌn luyÖn t­ duy cña con ng­êi, theo Ph.¡ngghen "Mét d©n téc muèn ®øng v÷ng trªn ®Ønh cao cña khoa häc th× kh«ng thÓ kh«ng cã t­ duy lý luËn".

4. Kh¸i niÖm phÐp biÖn chøng

a. BiÖn chøng vµ siªu h×nh

Ngoµi vÊn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a vËt vµ ý thøc th× vÊn ®Ò quan träng kh¸c mµ triÕt häc quan t©m lµm s¸ng tá lµ: c¸c sù vËt trong thÕ giíi tån t¹i nh­ thÕ nµo? Chóng hoµn toµn biÖt lËp víi nhau hay phô thuéc, rµng buéc lÉn nhau; hoµn toµn ë trong tr¹ng th¸i tÜnh, ng­ng ®äng, "nhÊt thµnh bÊt biÕn" hay vËn ®éng, biÕn ®æi kh«ng ngõng? Trong lÞch sö triÕt häc mÆc dï cã nhiÒu c¸ch tr¶ lêi kh¸c nhau vÒ vÊn ®Ò nµy, nh­ng suy cho cïng ®Òu quy vÒ hai quan ®iÓm chÝnh ®èi lËp nhau lµ biÖn chøng vµ siªu h×nh.

Quan ®iÓm siªu h×nh "chØ nh×n thÊy nh÷ng sù vËt riªng biÖt mµ kh«ng nh×n thÊy mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a nh÷ng sù vËt Êy, chØ nh×n thÊy sù tån t¹i cña nh÷ng sù vËt mµ kh«ng nh×n thÊy sù ph¸t sinh vµ sù tiªu vong cña nh÷ng sù Êy, chØ nh×n thÊy tr¹ng th¸i tÜnh cña nh÷ng sù vËt Êy mµ quyªn mÊt ®i sù vËn ®éng cña nh÷ng sù Êy, chØ nh×n thÊy c©y mµ kh«ng thÊy rõng"[1].

Ng­îc l¹i, quan ®iÓm biÖn chøng kh«ng chØ thÊy nh÷ng sù vËt c¸ biÖt mµ cßn thÊy c¶ mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a chóng, kh«ng chØ thÊy sù tån t¹i cña sù vËt mµ cßn thÊy c¶ sù sinh thµnh vµ sù tiªu vong cña sù vËt, kh«ng chØ thÊy tr¹ng th¸i tÜnh cña sù vËt mµ cßn thÊy tr¹ng th¸i ®éng cña sù vËt , kh«ng chØ "thÊy c©y" mµ cßn "thÊy c¶ rõng".

Ph.¡ngghen nhËn xÐt r»ng: "T­ duy cña nhµ siªu h×nh chØ dùa trªn nh÷ng ph¶n ®Ò tuyÖt ®èi kh«ng thÓ dung nhau ®­îc, hä nãi cã lµ cã, kh«ng lµ kh«ng. §èi víi hä mét sù vËt hoÆc tån t¹i hoÆc kh«ng tån t¹i, mét sù vËt kh«ng thÓ võa lµ chÝnh nã võa lµ c¸i kh¸c nã, c¸i kh¼ng ®Þnh vµ c¸i phñ ®Þnh tuyÖt ®èi bµi trõ lÉn nhau v.v.. Ng­îc l¹i, t­ duy biÖn chøng lµ t­ duy mÒm dÎo, linh ho¹t. T­ duy biÖn chøng thõa nhËn trong nh÷ng tr­êng hîp cÇn thiÕt, bªn c¹ch c¸i "hoÆc lµ... hoÆc lµ..." cßn cã c¸i "võa lµ... võa lµ" n÷a. Ch¼ng h¹n, mét vËt h÷u h×nh trong mét lóc võa lµ nã, võa kh«ng ph¶i lµ nã, mét c¸i tªn ®ang bay trong mçi lóc võa ë vÞ trÝ A võa kh«ng ë vÞ trÝ A; c¸i kh¼ng ®Þnh vµ c¸i phñ ®Þnh võa lo¹i trõ lÉn nhau l¹i võa kh«ng thÓ l×a nhau, v.v.[2].

Nh­ vËy, ph­¬ng ph¸p siªu h×nh lµ ph­¬ng ph¸p xem xÐt sù vËt trong tr¹ng th¸i biÖt lËp, ng­ng ®äng víi mét t­ duy cøng nh¾c; cßn ph­¬ng ph¸p biÖn chøng lµ ph­¬ng ph¸p xem xÐt sù vËt trong mèi liªn hÖ rµng buéc lÉn nhau vµ trong tr¹ng th¸i vËn ®éng, biÕn ®æi kh«ng ngõng víi mét t­ duy mÒm dÎo, linh ho¹t.

LÞch sö ph¸t triÓn cña triÕt häc lµ lÞch sö ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m mµ cèt lâi cña nã lµ lµ viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc; ®ång thêi ®ã còng lµ lÞch sö ph¸t triÓn cña t­ duy triÕt häc g¾n chÆt víi cuéc ®Êu tranh gi÷a ph­¬ng ph¸p biÖn chøng vµ ph­¬ng ph¸p siªu h×nh. Cuéc ®Êu tranh gi÷a hai ph­¬ng ph¸p ®èi lËp nµy ®· thóc ®Èy t­ duy triÕt häc ph¸t triÓn vµ ®­îc hoµn thiÖn dÇn víi th¾ng lîi cña t­ duy biÖn chøng.

VÒ nguån gèc lÞch sö, thuËt ng÷ "siªu h×nh" b¾t nguån tõ ch÷ "metaphystque" tiÕng Hi L¹p, theo ®óng nguyªn v¨n cã nghÜa lµ "nh÷ng g× theo sau vËt lÝ häc". Arixtèt coi "metaphystque" lµ bé phËn quan träng nhÊt trong häc thuyÕt triÕt häc cña m×nh. Tõ nöa cuèi thÕ kû XV khoa häc thùc nghiÖm b¾t ®Çu ph¸t triÓn. Khoa häc tù nhiªn ®i s©u vµo ph©n tÝch, chia nhá giíi tù nhiªn thµnh nh÷ng bé phËn riªng biÖt cè ®Þnh (gi¶ ®Þnh nh­ ®ang ë tr¹ng th¸i kh«ng vËn ®éng). §iÒu nµy thùc sù ®· ®­a ®Õn nh÷ng thµnh tùu to lín trong sù ph¸t triÓn khoa häc. Song ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu nµy t¹o ra thãi quen xem xÐt sù vËt trong tr¹ng th¸i c« lËp, t¸ch rêi, bÊt biÕn - ®ã chÝnh lµ ph­¬ng ph¸p siªu h×nh. Ph­¬ng ph¸p nµy dÇn dÇn ®· chuyÓn tõ khoa häc tù nhiªn sang triÕt häc vµ thèng trÞ trong t­ duy triÕt häc. Nh­ng tõ cuèi thÕ kû XVIII vµ sang thÕ kû XIX, khi viÖc nghiªn cøu khoa häc tiÕn tõ giai ®o¹n s­u tËp sang giai ®o¹n chØnh lý, khi khoa häc chuyÓn sang giai ®o¹n nghiªn cøu vÒ qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña sù vËt th× ph­¬ng ph¸p siªu h×nh kh«ng thÓ ®¸p øng ®­îc yªu cÇu nhËn thøc khoa häc ®­îc n÷a. Cuéc khñng ho¶ng vËt lÝ cuèi thÕ kû XIX lµ mét minh chøng vÒ sù chi phèi cña quan ®iÓm siªu h×nh trong nhËn thøc khoa häc. V× thÕ, t­ duy siªu h×nh cÇn ph¶i ®­îc thay thÕ b»ng c¸ch nh×n biÖn chøng vÒ thÕ giíi nh»m ®¸p øng yªu cÇu míi cña nghiªn cøu khoa häc.

ThuËt ng÷ "biÖn chøng" còng ®­îc h×nh thµnh tõ  thêi Hy L¹p cæ ®¹i víi ch÷ "dialectic", nghÜa lµ tranh luËn cã c¨n cø. Khi ®ã, phÐp biÖn chøng ®­îc hiÓu lµ nghÖ thuËt tranh luËn nh»m t×m ra ch©n lý b»ng c¸ch ph¸t hiÖn ra m©u thuÉn trong c¸ch lËp luËn cña ®èi ph­¬ng vµ b¶o vÖ quan ®iÓm cña m×nh. Plat«n coi phÐp biÖn chøng lµ ph­¬ng ph¸p "håi t­ëng" (nhËn thøc). §ã lµ nghÖ thuËt ®èi tho¹i d­íi h×nh thøc hái ®¸p hay ®­a ra nh÷ng ý kiÕn ®èi lËp. §Õn Hªnghen, phÐp biÖn chøng ®­îc hiÓu lµ häc thuyÕt vÒ mèi liªn hÖ, vÒ sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi.

b. Kh¸i qu¸t lÞch sö ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng

PhÐp biÖn chøng tù ph¸t thêi cæ ®¹i thÓ hiÖn trong "ThuyÕt ©m - d­¬ng" cña triÕt häc Trung Quèc, ®Æc biÖt lµ trong häc thuyÕt cña nhiÒu nhµ triÕt häc Hi L¹p cæ ®¹i (HªraclÝt, §ªm«crÝt, Arixtèt) C¸c nhµ biÖn chøng thêi kú nµy ®· nh×n thÊy c¸c sù vËt, hiÖn t­îng cña vò trô sinh thµnh, biÕn hãa kh«ng ngõng trong nh÷ng sîi d©y liªn hÖ v« cïng v« tËn. C¸ch quan niÖm nh­ vËy c¨n b¶n lµ ®óng ®¾n. Tuy nhiªn, nh÷ng quan niÖm nµy cßn hÕt søc nguyªn thñy, ng©y th¬, mang tÝnh tù ph¸t, méc m¹c, chØ lµ kÕt qu¶ cña mét trùc kiÕn thiªn tµi chø ch­a ph¶i lµ kÕt qña cña mét sù nghiªn cøu nghiªm tóc vµ cã hÖ thèng trªn nÒn t¶ng khoa häc.

Tõ nöa cuèi thÕ kû XV trë ®i míi cã mét nÒn khoa häc tù nhiªn thùc sù. Tuy nhiªn, do tr×nh ®é vµ nÐt ®Æc tr­ng cña khoa häc thêi kú ®ã mµ ph­¬ng ph¸p siªu h×nh trë thµnh ph­¬ng ph¸p thèng trÞ trong t­ duy triÕt häc, nhÊt lµ ë thÕ kû XVII - XVIII. Khi khoa häc tù nhiªn chuyÓn tõ giai ®o¹n s­u tËp c¸c tµi liÖu sang giai ®o¹n chØnh lÝ c¸c tµi liÖu, ®Õn giai ®o¹n nghiªn cøu vÒ c¸c qu¸ tr×nh, vÒ sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña c¸c sù vËt th× ph­¬ng ph¸p siªu h×nh kh«ng cßn ®¸p øng ®­îc yªu cÇu cña nhËn thøc khoa häc n÷a. Sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn ®ßi hái ph¶i cã mét c¸ch nh×n biÖn chøng vÒ thÕ giíi. Vµ nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc ngay tõ ®Çu ®· ph¸t triÓn theo tinh thÇn biÖn chøng. PhÐp biÖn chøng ®­îc b¾t ®Çu víi triÕt häc cña Cant¬ vµ hoµn thiÖn víi triÕt häc cña Hªghen. Cã thÓ nãi, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö triÕt häc, Hªghen ®· tr×nh bµy mét c¸ch cã hÖ thèng nh÷ng néi dung quan träng cña phÐp biÖn chøng. Nhµ biÖn chøng lçi l¹c nµy ®· xem xÐt toµn bé thÕ giíi tù nhiªn, lÞch sö, tinh thÇn nh­ mét qu¸ tr×nh, tøc lµ nghiªn cøu chóng trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. ¤ng ®· cè g¾ng ®Ó v¹ch ra mèi liªn hÖ bªn trong cña sù ph¸t triÓn ®ã. PhÐp biÖn chøng cña Hªghen lµ mét hÖ thèng t­¬ng ®èi hoµn chØnh, tuy vËy nã bÞ bao bäc trong giíi h¹n cña thÕ giíi quan duy t©m. Hªghen coi biÖn chøng lµ sù ph¸t triÓn cña "ý niÖm tuyÖt ®èi". "ý niÖm tuyÖt ®èi" trong qu¸ tr×nh vËn ®éng ®· "tha hãa" thµnh giíi tù nhiªn vµ sau ®ã vËn ®éng trë vÒ víi chÝnh b¶n th©n m×nh trong triÕt häc  tinh thÇn ("ý niÖm tuyÖt ®èi" ban ®Çu). Nh­ vËy, ë Hªghen sù ph¸t triÓn biÖn chøng cña thÕ giíi hiÖn thùc chØ lµ thÓ hiÖn cña sù tù vËn ®éng cña "ý niÖm tuyÖt ®èi" mµ th«i.

TriÕt häc Hªghen cßn béc lé m©u thuÉn gi÷a mét bªn lµ t­ t­ëng biÖn chøng, c¸ch m¹ng vµ mét bªn lµ hÖ thèng quan ®iÓm lý luËn duy t©m, khÐp kÝn, b¶o thñ.

C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· phª ph¸n vµ g¹t bá tÝnh chÊt duy t©m thÇn bÝ vµ kÕ thõa "h¹t nh©n hîp lý", tøc lµ t­ t­ëng biÖn chøng cña triÕt häc Hªghen, tõ ®ã s¸ng t¹o ra phÐp biÖn chøng duy vËt. Hai «ng  chØ ra r»ng, nh÷ng ý niÖm trong ®Çu ãc cña chóng ta ch¼ng qua chØ lµ sù ph¶n ¸nh c¸c sù vËt hiÖn thùc, do ®ã b¶n th©n biÖn chøng cña ý niÖm còng chØ lµ sù ph¶n ¸nh biÖn chøng cña hiÖn thùc. Víi quan niÖm khoa häc ®ã, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· c¶i t¹o phÐp biÖn chøng tõ chç lµ duy t©m thµnh duy vËt - giai ®o¹n ph¸t triÓn cao nhÊt cña phÐp biÖn chøng.

Theo Ph.¡ngghen, phÐp biÖn chøng duy vËt lµ khoa häc vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn; khoa häc vÒ nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña tù nhiªn, cña lÞch sö loµi ng­êi vµ cña t­ duy. PhÐp biÖn chøng duy vËt n¾m sù vËt vµ ph¶n ¸nh tinh thÇn cña sù vËt chñ yÕu trong mèi liªn hÖ lÉn nhau cña chóng, trong sù ph¸t sinh vµ tiªu diÖt cña chóng.

Nh­ vËy, phÐp biÖn chøng duy vËt lµ thµnh qu¶ t­ duy s¸ng t¹o kú diÖu cña C.M¸c, Ph.¡ngghen vµ ®­îc V.I.Lªnin víi thiªn tµi cña m×nh ®· bæ sung, hoµn thiÖn, lµm cho nã trë nªn s©u s¾c vµ phong phó h¬n. PhÐp biÖn chøng duy vËt thùc sù lµ mét häc thuyÕt mang tÝnh khoa häc vµ c¸ch m¹ng hÕt søc s©u s¾c vµ triÓn ®Ó. PhÐp biÖn chøng duy vËt võa lµ häc thuyÕt vÒ b¶n thÓ luËn, võa lµ häc thuyÕt vÒ nhËn thøc luËn. §ã lµ häc thuyÕt "vÒ sù ph¸t triÓn, d­íi h×nh thøc hoµn bÞ nhÊt, s©u s¾c nhÊt vµ kh«ng phiÕn diÖn"[3].

5. Néi dung thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng

a. Quan ®iÓm duy vËt vÒ thÕ giíi.

TriÕt häc m¸cxÝt h×nh thµnh trªn c¬ së kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu khoa häc, sù kÕ thõa cã phª ph¸n nh÷ng thµnh qu¶ cña c¸c häc thuyÕt triÕt häc cò vµ tæng kÕt thùc tiÔn ®Êu tranh cña giai cÊp v« s¶n c¸ch m¹ng trong nh÷ng thËp niªn ®Çu thÕ kû XIX. TriÕt häc M¸c g¾n bã kh¨ng khÝt víi thùc tiÔn ®Êu tranh vµ sø mÖnh lÞch sö vÜ ®¹i cña giai cÊp v« s¶n. Nh­ c¸c nhµ lý luËn m¸cxÝt ®· kh¼ng ®Þnh: TriÕt häc M¸c ®· t×m thÊy ë giai cÊp v« s¶n vò khÝ vËt chÊt vµ giai cÊp v« s¶n ®· t×m thÊy ë triÕt häc M¸c vò khÝ tinh thÇn.

TriÕt häc M¸c lµ thÕ giíi quan cña giai cÊp c«ng nh©n, giai cÊp tiÕn bé vµ c¸ch m¹ng cña thêi ®¹i, cã lîi Ých phï hîp víi lîi Ých cña nh©n d©n lao ®éng. V× thÕ, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö, nh©n d©n lao ®éng cã thÕ giíi quan thùc sù cña m×nh. §ã lµ thÕ giíi quan khoa häc vµ c¸ch m¹ng, lµ vò khÝ t­ t­ëng trong cuéc ®Êu ttranh ®Ó gi¶i phong giai cÊp c«ng nh©n, nh©n d©n lao ®éng toµn thÕ giíi khái ¸p bøc bãc lét vµ x©y dùng mét x· héi tèt ®Ñp. V.I.Lªnin viÕt: "TriÕt häc cña M¸c lµ mét chñ nghÜa duy vËt triÕt häc hoµn bÞ, nã cung cÊp cho loµi ng­êi nhÊt lµ cho giai cÊp c«ng nh©n nh÷ng c«ng cô nhËn thøc vÜ ®¹i"

[4].

TriÕt häc M¸c lµ hÖ t­ t­ëng cña giai cÊp c«ng nh©n, mét hÖ t­ t­ëng ®· ®­îc luËn chøng b»ng lý luËn khoa häc, ph¶n ¸nh ®óng ®¾n nh÷ng quy luËt kh¸ch quan cña lÞch sö. V× vËy, nã nã cã sù thèng nhÊt gi÷a tÝnh ®¶ng vµ tÝnh khoa häc, gi÷a tÝnh thùc tiÔn vµ tÝnh lý luËn. Nhê ®ã mµ triÕt häc M¸c mang søc m¹nh c¶i t¹o thÕ giíi b»ng thùc tiÔn c¸ch m¹ng. M¸c viÕt: "C¸c nhµ triÕt häc tr­íc ®©y chØ gi¶i thÝch thÕ giíi b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau, vÊn ®Ò lµ c¶i t¹o thÕ giíi"[5]. LuËn ®iÓm ®ã cña M¸c nãi lªn thùc chÊt, vai trß "kim chØ nam" cña triÕt häc m¸cxÝt.

b. Quan ®iÓm duy vËt vÒ x· héi.

         Nh÷ng quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö cña C. M¸c ®· ®em ®Õn cho loµi ng­êi tiÕn bé mét c«ng cô vÜ ®¹i trong nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi.

6. B¶n chÊt cña thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng

a. Gi¶i quyÕt ®óng ®¾n vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc

Tr­íc khi triÕt häc M¸c ®êi, chñ nghÜa duy vËt ®· tr¶i qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi vµ ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh tùu quan träng. C¸c nhµ duy vËt tr­íc M¸c tham gia tÝch cùc vµo cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy t©m vµ t«n gi¸o, gãp phÇn vµo viÖc x¸c lËp quan niÖm duy vËt vÒ thÕ giíi, vµo qu¸ tr×nh c¶i t¹o thÕ giíi hiÖn thùc. Bªn c¹nh nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®­îc, chñ nghÜa duy vËt cò kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt, nh÷ng h¹n chÕ mang tÝnh lÞch sö sau ®©y:

- Tuy thÓ hiÖn lËp tr­êng, quan ®iÓm duy vËt trong viÖc xem xÐt giíi tù nhiªn nh­ng l¹i duy t©m trong viÖc xem xÐt ®êi sèng x· héi. Do h¹n chÕ lÞch sö, h¹n chÕ vÒ giai cÊp nªn chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c vÉn ch­a tho¸t khái quan ®iÓm duy t©m vÒ x· héi. Thùc chÊt cña chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c lµ häc thuyÕt duy vËt kh«ng triÖt ®Ó, duy vËt "mét nöa". Chñ nghÜa duy vËt Ph¸p thÕ kû XVIII, chñ nghÜa duy vËt Phoi¬b¾c trong nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc ®Òu lµ chñ nghÜa duy vËt kh«ng triÖt ®Ó.

- Do cßn mang tÝnh siªu h×nh, m¸y mãc, trùc quan nªn kh«ng thÊy ®­îc tÝnh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña ý thøc.

NÕu nh­ chñ nghÜa duy t©m c­êng ®iÖu vai trß cña ý thøc, t­ t­ëng ®Õn møc coi ý thøc sinh ra vËt chÊt th× tr¸i l¹i, chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c l¹i h¹ thÊp hoÆc phñ nhËn vai trß cña ý thøc, kh«ng thÊy ®­îc sù t¸c ®éng v« cïng quan träng cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi.

Do chÞu ¶nh h­ëng cña quan ®iÓm siªu h×nh vµ do thiÕu quan ®iÓm thùc tiÔn nªn nhiÒu nhµ duy vËt tr­íc M¸c ®· coi ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thô ®éng, gi¶n ®¬n, m¸y mãc mµ kh«ng thÊy ®­îc tÝnh biÖn chøng cña qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh, tÝnh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña ý thøc. M¸c nhËn xÐt r»ng, khuyÕt ®iÓm chñ yÕu cña chñ nghÜa duy vËt cò lµ thiÕu quan ®iÓm thùc tiÔn, do ®ã lý luËn cña nã mang tÝnh trùc quan vµ kh«ng thÓ gi¶i quyÕt mét c¸ch khoa häc, duy vËt triÖt ®Ó vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc.

Khi kh¼ng ®Þnh sù phô thuéc cña ý thøc vµo vËt chÊt, triÕt häc M¸c ®ång thêi còng chØ râ sù t¸c ®éng trë l¹i v« cïng quan träng cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt. ý thøc do vËt chÊt sinh ra vµ quyÕt ®Þnh, song ý thøc cã tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi, t¸c ®éng tÝch cùc, lµm biÕn ®æi hiÖn thùc  th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi.

Nh­ vËy, quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc kh«ng ph¶i lµ quan hÖ mét chiÒu mµ lµ quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i. Kh«ng thÊy ®­îc ®iÒu ®ã sÏ r¬i vµo quan niÖm duy vËt tÇm th­êng vµ bÖnh b¶o thñ tr× trÖ trong nhËn thøc vµ hµnh ®éng.

b. Thèng nhÊt gi÷a thÕ giíi quan duy vËt víi phÐp  biÖn chøng

Tr­íc khi triÕt häc M¸c ra ®êi, chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng th­êng t¸ch rêi nhau. MÆc dÇu trong nhiÒu häc thuyÕt duy vËt chøa ®ùng mét sè t­ t­ëng biÖn chøng nh­ng do h¹n chÕ vÒ lÞch sö vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña khoa häc lóc ®ã nªn chñ nghÜa duy vËt vÒ c¬ b¶n vÉn mang tÝnh chÊt siªu h×nh.

Trong khi ®ã phÐp chøng l¹i ®­îc quan t©m nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn trong mét sè hÖ thèng triÕt häc duy t©m. Hªghen lµ ng­êi cã c«ng lao to lín trong viÖc kh«i phôc vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng, nh­mg nã l¹i ®­îc thÓ hiÖn trong c¸i vá bäc duy t©m, thÇn bÝ.

§Ó x©y dùng häc thuyÕt triÕt häc duy vËt biÖn chøng, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®·  c¶i t¹o triÖt ®Ó chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh vµ c¶ phÐp biÖn chøng duy t©m. Gi¶i tho¸t chñ nghÜa duy vËt khái tÝnh h¹n chÕ siªu h×nh, m¸y mãc vµ phÐp biÖn chøng khái thÕ giíi quan duy t©m, triÕt häc m¸cxÝt ®· t¹o nªn sù thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a thÕ giíi quan duy vËt vµ ph­¬ng ph¸p biÖn chøng. Do ®ã, chñ nghÜa duy vËt m¸cxÝt lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ phÐp biÖn chøng m¸cxÝt lµ phÐp biÖn chøng duy vËt. Duy vËt vµ biÖn chøng lµ hai yÕu tè kh«ng t¸ch rêi nhau, lµ hai ®Æc tr­ng næi bËt trong triÕt häc M¸c .

c. Chñ nghÜa duy vËt triÖt ®Ó

ThiÕu sãt c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c lµ duy vËt kh«ng triÖt ®Ó, duy vËt trong viÖc nghiªn cøu giíi tù nhiªn nh­ng l¹i duy t©m khi xem xÐt ®êi sèng x· héi. S¸ng t¹o ra chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, C.M¸c vµ Ph.¨ngghen ®· kh¾c phôc mét c¸ch c¨n b¶n thiÕu sãt trªn ®©y, lµm cho chñ nghÜa duy vËt trë thµnh triÖt ®Ó. §ã lµ mét cèng hiÕn vÜ ®¹i cña C.M¸c vµ Ph.¨ngghen vµo kho tµng lý luËn triÕt häc. V.I.Lªnin viÕt: "Trong khi nghiªn cøu s©u vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa duy vËt triÕt häc, M¸c ®· ®­a häc thuyÕt ®ã tíi chç hoµn bÞ vµ më réng häc thuyÕt Êy tõ chç nhËn thøc giíi tù nhiªn tíi chç nhËn thøc x· héi loµi ng­êi. Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö cña M¸c lµ thµnh tùu vÜ ®¹i  nhÊt cña t­ t­ëng khoa häc"[6].

      d. TÝnh thùc tiÔn c¸ch m¹ng.

Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö kh«ng ph¶i ®¬n thuÇn chØ lµ sù vËn dông nh÷ng nguyªn lý cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµo lÜnh vùc x· héi. Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh nghiªn cøu, tæng kÕt lÞch sö, sù kÕ thõa cã phª ph¸n toµn bé t­ tuëng x· héi trªn c¬ së kh¸i qu¸t thùc tiÔn lÞch sö míi, ®­îc C.M¸c, Ph.¡ngghen thùc hiÖn mét c¸ch nghiªm tóc, s¸ng t¹o. Trong lÞch sö triÕt häc, lÇn ®Çu tiªn M¸c vµ ¡ngghen ®· ®­a quan ®iÓm thùc tiÔn vµo lý luËn cña m×nh, nhê vËy mµ hai «ng ®· kh«ng nh÷ng thùc hiÖn cuéc c¸ch m¹ng trong lÜnh vùc triÕt häc mµ cßn t¹o c¬ së v÷ng ch¾c ®Ó kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ cña chñ nghÜa duy vËt cò, phª ph¸n triÖt ®Ó sai lÇm cña chñ nghÜa duy t©m vµ thuyÕt kh«ng thÓ biÕt.

Trong t¸c phÈm "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", Lªnin chØ ra r»ng: "Trong thÕ giíi, kh«ng cã g× kh¸c ngoµi vËt chÊt ®ang vËn ®éng vµ vËt chÊt ®ang vËn ®éng kh«ng thÓ vËn ®éng ë ®©u ngoµi kh«ng gian vµ thêi gian"[7]. VÒ mÆt nhËn thøc luËn th× kh¸i niÖm vËt chÊt kh«ng cã nghÜa g× kh¸c h¬n lµ "thùc t¹i kh¸ch quan tån t¹i ®éc lËp ®èi víi ý thøc con ng­êi, vµ ®­îc ý thøc con ng­êi ph¶n ¸nh"[8].

[1] C.M¸c vµ ¨ngghen: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1994, t. 20, tr. 37.

[2] C.M¸c vµ ¨ngghen: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1994, t. 20, tr. 696.

[3] V. I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1994, t. 20, tr. 53.

[4] V. I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb TiÕn bé, M·tc¬va, 1980, t 23, tr, 54.

[5]  C. M¸c vµ Ph.¡ngghen: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1995, t.3, tr.12.

[6] V. I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb TiÕn bé, M¸txc¬va, 1980, t. 23, tr. 53.

[7] V.I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb TiÕn bé, M·txc¬va, 1980, t.18, tr. .209 - 210

V.I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb TiÕn bé, M¸txc¬va, 1980, t. 18, tr. 322.