THANH KIẾM CỦA VUA GIA LONG

THANH KIẾM CỦA VUA GIA LONG

DOMINIQUE ROLLAND

Vi�?c �?iều tra này bắt �?ầu m�?t cách hết sức tình cờ và tiến trình �?áng ngạc nhiên của nó chứng tỏ thêm m�?t lần nữa rằng vi�?c �?ọc tạp chí của H�?i Đô Thành Hiếu C�? (Association des Amis du Vieux Hué) không ngừng �?ưa chúng ta �?i từ khám phá này �?ến khám phá khác.

Cách �?ây gần m�?t n�?m, khi từ Vi�?t Nam tr�? về, tôi b�? m�?t trận cúm nặng do khí hậu châu �?u khắc nghi�?t quá và phải nằm li�?t giường, trong tình trạng �?au �?m nằm dài ấy tôi không �?ọc �?ược sách v�? chuyên môn mà ch�? �?ược �?ọc tạp chí �?�? giải trí, do �?ó tôi m�?i �?ọc B.A.V.H. bản �?i�?n tử. Tình trạng trí óc này cũng có tầm quan trọng của nó: nếu như tôi khỏe hơn thì tôi �?ã bắt �?ầu làm vi�?c như thường tôi vẫn làm thế, tức là �?ọc những bài viết nhắm �?ến các vấn �?ề nghiên cứu của tôi và ch�? những bài như thế mà thôi. Thay vì như thế tôi lại �?ọc những thứ mà thường khi người ta không �?ọc bao giờ, tức là các chú thích và báo cáo của các kỳ họp, ti�?u sử của m�?t vài tác giả vừa m�?i mất.

Các tài li�?u của André Salles

Chính như thế mà tôi �?ã khám phá ra trong tạp chí tháng 10-12 n�?m 1933 bài viết có tên Tài li�?u của ông André Salles do ông Henri Cosserat viết. Phần m�? �?ầu của bài viết cho �?�?c giả biết rằng sau khi ông André Salles là thanh tra các xứ thu�?c �?�?a và là người c�?ng tác thường xuyên của tạp chí mất �?i, bà vợ góa của ông ấy �?ã chuy�?n cho H�?i Đô Thành Hiếu C�? những tư li�?u mà ông �?ã thu thập �?ược khi �?ang còn làm vi�?c. Trong s�? giấy tờ này có hai bài báo cắt ra từ các báo tháng 10 n�?m 1913, hai tài li�?u này �?ã làm cho các ông André Salles và Henri Cosserat ngạc nhiên, cả tôi cũng vậy. Chúng như thế này:

Tài li�?u 1: Ti�?u mục �?�?ng trong tờ Nhật Báo ngày 3 tháng 10 n�?m 1913

M�?t vụ tr�?m tại Bảo tàng Quân �?�?i

Có người �?ã �?ập vỡ m�?t tủ kính và lấy cắp m�?t thanh kiếm của người Annam.

Hôm qua, thứ N�?m khi công chúng �?ến th�?m phòng trưng bày của Bảo tàng Quân �?�?i tại les Invalides [tức Đi�?n Qu�?c gia Phế binh (Hôtel National des Invalides], vào lúc 4 giờ, khi bảo tàng �?ã �?óng cửa, các bảo v�? �?i tuần tra m�?t vòng như thường l�? thì thấy có m�?t tủ kính trưng bày b�? �?ập vỡ và m�?t thanh kiếm của người Annam cùng bao của thanh kiếm và dây �?eo �?ã biến mất.

Thanh kiếm, bao và dây �?eo �?ều �?ược nạm vàng, �?á quí và m�?t viên ngọc trai. Tất cả có m�?t giá tr�? khá l�?n.

Cu�?c �?iều tra �?ược tiến hành không tìm ra �?ược manh m�?i gì. Người ta �?ã lấy �?ược dấu vết trên tủ kính, tủ này �?ã �?ược m�? b�?i m�?t bàn tay rất khéo léo v�?i m�?t cây dao bằng thép rất nhỏ.

S�? lượng người �?ến th�?m Bảo tàng hôm qua khá l�?n và phần l�?n là người nư�?c ngoài.

Tài li�?u 2: Ti�?u mục �?�?ng trong tờ Thời Báo ngày 4 tháng 10 n�?m 1913

Vụ tr�?m tại Bảo tàng Quân �?�?i

M�?t vụ tr�?m quan trọng �?ã xảy ra tại Bảo tàng Quân �?�?i ngày hôm qua. Trong khi các nhân viên bảo v�? hư�?ng dẫn khách tham quan trong các phòng thì m�?t kẻ gian to gan chưa biết là ai �?ã phá �? khóa m�?t tủ kính trong �?ó trưng bày m�?t s�? các vũ khí của người Annam �?ã �?ược mang từ Annam về trong cu�?c vi�?n chinh �?ầu tiên của người Pháp.

Hắn �?ã lấy tr�?m m�?t bao kiếm bằng da có dát vàng lá và nạm �?á quí và m�?t dây �?eo bằng da có nạm �?�? trang sức và �? móc khoá có r�?ng cưa có nạm m�?t viên �?á l�?n.

Tư�?ng Niox là giám �?�?c của Bảo tàng Quân �?�?i và ông Guérin là uỷ viên cảnh sát �?ang �?iều tra.

Đ�?i v�?i công chúng thời �?ó thì �?ây ch�? là hai ti�?u mục trong báo chí hàng ngày. Vụ tr�?m này, hay nói �?úng hơn là âm mưu �?n tr�?m này, làm phát sinh nhiều câu hỏi cho những người hi�?u biết về l�?ch sử Đông Dương. Chín mươi n�?m sau sự ngạc nhiên của tôi chắc chắn cũng không khác gì sự ngạc nhiên của ông André Salles. Làm cách nào và trong hoàn cảnh nào mà thanh kiếm của Gia Long lại có th�? �?ến tận Invalides �?ược? �??Đã �?ược mang từ Annam về trong cu�?c vi�?n chinh �?ầu tiên của người Pháp�?� tác giả của bài báo �?ã nói. �?ng ta �?ã nói t�?i �??cu�?c vi�?n chinh �?ầu tiên�?� nào? Các cu�?c vi�?n chinh tại Đông Dương, tại Tourane (Đà Nẵng), vào những n�?m 1860? Vi�?c chiếm Thuận An, n�?m 1883, hay cu�?c cư�?p phá Kinh Thành Huế vào tháng 7 n�?m 1885? Nhưng dù là trong trường hợp nào thì tất cả các thời �?i�?m trên cũng sau thời gian tr�? vì của vua Gia Long, ông này �?ã mất vào n�?m 1820. Phải ch�?ng v�? vua này �?ã ban tặng nó cho m�?t �?ặc phái viên người Pháp trong m�?t cu�?c trao �?�?i quà cáp nào �?ó, nếu có, vào d�?p ký kết các hi�?p ư�?c, hơn là do cưỡng bức? Tôi không nh�? là �?ã từng �?ọc thấy k�? ra �? �?âu �?ó các trao �?�?i như vậy. Giả thuyết có khả n�?ng �?úng nhất theo tôi thì dường như thanh kiếm này là m�?t chiến lợi phẩm, và trong trường hợp �?ó thì tôi thiên về thời �?i�?m ngày 5 tháng 7 n�?m 1885 nhiều hơn, vì lúc �?ó Kinh Thành �?ã b�? cư�?p sạch, kho tàng b�? cư�?p, Tử Cấm Thành b�? tàn phá.

Bài báo �?ầu tiên không hề nói gì �?ến ngu�?n g�?c của thanh kiếm này, cũng không nói tại sao nó lại nằm tại Bảo tàng Invalides, ch�? nói �?ơn giản rằng �??nó có giá tr�? l�?n�?�, cái bao kiếm có dát vàng lá và �?á quí. Điều �?ó chắc là �?�? �?ưa ra m�?t mục tiêu có th�? chấp nhận �?ược cho vụ tr�?m.

Tuy nhiên sự vi�?c xảy ra vào ban ngày�?� cây kiếm và bao kiếm chắc hẳn phải có kích thư�?c l�?n, không phải d�? dấu. Chắc là dư�?i m�?t cái áo khoác? Vào tháng 10 �? Paris trời �?ã lạnh r�?i. Tôi không biết là h�?i ấy các ông mặc �?�? như thế nào, tôi nghĩ là các loại áo khoác dài hay là cái áo manteau r�?ng hơn�?� Kẻ cắp chắc hẳn �?ã chu�?i cái bao kiếm dư�?i áo, dọc theo người hay là hơi nghiêng. Hắn �?ã ch�? lấy cái bao kiếm, nhưng rõ ràng là hắn cũng có th�? lấy luôn cây kiếm và dấu hai vật �?ó mà khách tham quan và bảo v�? không thấy hay không? Hắn �?ã b�? phá �?ám hay sau khi cân nhắc kỹ hắn �?ã chọn ch�? lấy cái bao kiếm vì nó có giá tr�? l�?n v�?i vàng lá và �?á quí�?�

Phá m�?t cái tủ trưng bày, chuy�?n �?ó không phải là quá khó. Thời �?ó không có h�? th�?ng báo �?�?ng mà ch�? là các tủ có cửa kính v�?i m�?t cái khóa thường thường. Tôi tư�?ng tượng là ch�? cần quay lưng lại v�?i tủ kính, chu�?i m�?t lưỡi dao vào khe h�? giữa cái cửa và khung cửa, �? ch�? có �? khóa và bẩy ra m�?t cách nhẹ nhàng�?� Người bảo v�? có th�? thông �?�?ng, �?ôi khi có trường hợp �?ó, nhưng �?iều �?ó cũng chưa chắc, dù sao thì cũng có không ít những vụ tr�?m tranh xảy ra vào ban ngày trong nhiều bảo tàng �? châu �?u, ngay trư�?c mũi bảo v�? và gần �?ây cũng có�?�

Có m�?t bài báo �?ã nói �?ến vi�?c lấy dấu vết trên tủ kính. Người �?àn ông �?ó không mang g�?ng tay�?� Đó phải là m�?t người �?àn ông vì cần phải có m�?t cái áo khoác �?�? dấu thanh kiếm, và tôi không tư�?ng tượng ra n�?i m�?t người �?àn bà làm �?iều này�?� Nhưng �? trên tủ kính �?ó các dấu vết có th�? là dấu vết của m�?t khách tham quan nào �?ó �?ã tỳ tay vào �?�? nhìn hay là dấu vết của m�?t bảo v�?. Đ�? biết thêm về �?iều này, cần phải xem lại các báo cáo của cảnh sát nếu có và nếu chúng còn �?ược giữ cho �?ến nay.

Có những câu hỏi khác �?ược �?ặt ra khi �?ọc các bài báo này. Tờ báo �?ầu tiên lưu ý rằng có nhiều khách tham quan vào chiều ngày thứ N�?m �?ó, và phần l�?n là người nư�?c ngoài. Tại sao tờ báo cần phải nêu lên �?iều �?ó? M�?t sự lui t�?i bất thường, nhiều hơn bình thường, giả thích cho vi�?c vụ tr�?m �?ã không b�? bắt gặp. Nhưng tại sao lại nhấn mạnh �?ến sự có mặt của người nư�?c ngoài? Có phải �?ây là m�?t phóng viên bài ngoại �?ặc bi�?t lúc nào cũng nghi ngờ người nư�?c ngoài, ki�?u coi mặt bắt hình dong? Và mặt khác, tại sao vào ngày thứ n�?m �?ó lại có nhiều người nư�?c ngoài hơn các ngày khác tại Bảo tàng Quân �?�?i? Vào n�?m 1913 chưa có những chiếc xe ca cỡ l�?n �?�? những �?oàn du khách xu�?ng sân Bảo tàng Invalides�?� Ch�? trừ trường hợp�?� người ta nghi ngờ những người Vi�?t Nam yêu nư�?c �?ã thực hi�?n vụ tr�?m vì m�?t lý do yêu nư�?c. Dù sao �?i nữa thì Gia Long là người lập ra vương triều Nguy�?n, và cây kiếm này là của ông ấy và là m�?t bi�?u tượng của vương qu�?c, của m�?t vương qu�?c �?ã b�? mất sạch quyền lực dư�?i sức mạnh của lưỡi lê và súng c�?i của người Pháp. Không gì cấm �?ược vi�?c nghĩ rằng m�?t cá nhân riêng lẻ hay m�?t nhóm người �?ã có ý mu�?n lấy lại vũ khí này �?�? �?em về t�? qu�?c và trao lại cho linh h�?n của người s�? hữu chính thức của nó. Bi�?u tượng vương quyền của vương qu�?c Annam chắc có lý do làm phát sinh m�?t vụ tr�?m v�?i chủ �?ích chiến �?ấu.

Điều làm tôi chú ý, �?ó là nếu tôi nh�? không lầm thì vào n�?m 1913 tại Paris có khá nhiều các nhà cách mạng. Vào thập kỷ �?ầu tiên của thế kỷ, cho �?ến chiến tranh 1914, tất cả hay hầu như tất cả họ �?ều �? �?ấy: Phan B�?i Châu, Phan Châu Trinh, Nguy�?n An Ninh, cả H�? Chí Minh nữa, và còn những người khác, trong s�? �?ó có nhiều sinh viên. Tôi tự nhủ là phải xem xét, phải �?ọc lại các tác phẩm l�?ch sử �?ược viết về khoảng thời gian này, giai �?oạn mà tôi không rành lắm, �?�? có ý tư�?ng về nó.

Nhưng trư�?c tiên là phải tìm lại thanh kiếm, nếu nó còn �? Paris.

U�?ng hai gói Aspirine, vì sự kích �?�?ng mà các vấn �?ề này làm nảy sinh ra �?ã làm tôi phát s�?t, tôi gọi cho Bảo tàng Quân �?�?i. Kết quả �?áng thất vọng. Người chuyên trách, người �?áng ra �?ã có th�? trả lời tôi, không có mặt tại v�?n phòng, người ta khuyên tôi là nên viết thư. Tôi �?ã viết m�?t cái thư, tóm tắt câu chuy�?n và hỏi thanh kiếm có còn nằm �? Bảo tàng hay không.

Ba tài li�?u khác�?�

Mất m�?t thời gian tôi m�?i nhận �?ược câu trả lời, và trong thời gian này tôi �?ã th�?m dò nhiều con �?ường khác. Di sản của ông André Salles �?�? lại còn có nhiều thứ khác �?ã làm cho vi�?c �?iều tra của tôi �?i theo những hư�?ng m�?i. Trư�?c hết là m�?t bức thư của tư�?ng Niox, Giám �?�?c Bảo tàng Invalides, mà tôi trích �?�?ng �? �?ây:

Thiếu tư�?ng Niox

Giám �?�?c Bảo tàng Quân �?�?i,

thu�?c Bảo tàng Invalides.

G�?i ông Salles, thanh tra các xứ thu�?c �?�?a �?ã về hưu

                                                                                  23 �?ường Vanneau, Paris

                                                                                 Ngày 6 tháng 10 n�?m 1913

Thưa ông,

Tôi xin ghi nhận những nhận �?�?nh mà ông �?ã g�?i cho tôi về vấn �?ề âm mưu của các nhà cách mạng Vi�?t Nam mà theo ông họ có th�? là người �?ã thực hi�?n vụ tr�?m. Tôi lại không tin vào �?iều �?ó, thanh kiếm không b�? mất mà ch�? b�? mất bao kiếm thôi và tôi rất nghi ngờ về tác giả của vụ tr�?m.

Tuy vậy tôi vẫn xin cảm ơn ông về những lời khuyên mà ông �?ã �?ưa ra và tôi sẽ sử dụng chúng.

Xin ông nhận nơi �?ây những lời cám ơn chân thành nhất và lòng tôn trọng của tôi.

                                                                                                                Tư�?ng Niox

Bức thư gửi cho ông Salles là thư trả lời m�?t bức thư của ông này mà ta không có, nhưng ta có th�? �?oán ra n�?i dung m�?t cách d�? dàng. Chắc chắn ông này �?ã t�? giác, có th�? là không xác �?�?nh danh tính, nhưng ch�? rõ m�?t nhóm người, �??các nhà cách mạng Vi�?t Nam�?�. Ta có th�? tư�?ng tượng �?iều gì �?ã xảy ra: André Salles là công chức về hưu của B�? Thu�?c �?�?a, giải trí bằng vi�?c nghiên cứu l�?ch sử Đông Dương, �?ã viết nhiều bài �?�?ng trong B.A.V.H. mà ông là m�?t biên tập viên nhi�?t tình. Không có gì ngạc nhiên khi các bài viết trên nhật báo làm ông chú ý. Là thanh tra �? các xứ thu�?c �?�?a, ông cũng biết là tại Paris có nhiều gương mặt n�?i c�?m của cu�?c chiến ch�?ng lại h�? th�?ng thu�?c �?�?a. Thư trả lời của ông Niox ghi ngày 6 tháng 10 làm ta nghĩ rằng ông André Salles �?ã g�?i bức thư của mình ngay sau khi �?ọc nhật báo ngày hôm �?ó. Tại sao lại nhanh như vậy? Không lẽ ông lại tự tin �?ến như thế? �?ng có lý do �?ặc bi�?t nào �?�? nghi ngờ vài người trong bọn họ không?

�?ng là người rành l�?ch sử Vi�?t Nam, chắc chắn là giỏi hơn ông tư�?ng Giám �?�?c Bảo tàng Quân �?�?i và tầm quan trọng có tính bi�?u tượng của thanh kiếm làm ông chú ý.

Nhưng những nhà cách mạng Vi�?t Nam, như ông �?ã gọi, không phải ai cũng tôn sùng vương quyền, mà trái lại, sự ch�?ng �?�?i chế �?�? quan lại quan liêu �?ã có: nói �?úng hơn họ là những người hâm m�? Danton, Camille Desmoulins và Louis Michel.

Cu�?c �?iều tra có tiến tri�?n

Nói �?úng ra thì có th�? không phải là tất cả, n�?m 1913, phong trào còn �?ang rất tạp nham, bao g�?m những người và nhóm người có ngu�?n g�?c khác nhau và không phải �?ược �?úc cùng m�?t khuôn. Có vài cá nhân �?ại di�?n cho các tầng l�?p trên g�?m những người �?ã �?i học hay �?ang theo học, họ thích sự hi�?n �?ại và ch�?i bỏ h�? th�?ng cũ xưa k�? cả thực dân lẫn tầng l�?p th�?ng tr�? của xã h�?i Vi�?t Nam. Nhưng cũng có, nhất là những người l�?n tu�?i, các nhà nho, vẫn còn gắn bó v�?i sự �?ào tạo c�? �?i�?n và lúc nào cũng nhạy cảm v�?i ki�?u mẫu Kh�?ng giáo, nơi mà vua nằm �? trung tâm, là trục của trái �?ất, là gạch n�?i giữa trời và �?ất. Đó là những người hoài ni�?m phong trào cách mạnh l�?n của những n�?m 1886 - 1890, gọi là Cần Vương, vào thời �?ó �?ã b�? dập tắt hẳn r�?i. Giữa hai cực hi�?n �?ại và truyền th�?ng này có hai cách ch�?ng �?�?i lại chính sách thu�?c �?�?a, nhiều hành �?�?ng di�?n ra và tất nhiên là ta không th�? loại trừ vi�?c �?�?i v�?i m�?t s�? người trong bọn họ thì sự hi�?n di�?n của thanh kiếm tại Bảo tàng Invalides này là bi�?u tượng không th�? ch�?u �?ựng �?ược của sự chiếm �?óng của nư�?c Pháp trên �?ất nư�?c Vi�?t Nam. Trong trường hợp này thì ta tư�?ng tượng �?ược là có m�?t người nào �?ó, trong m�?t phút bất chợt �?�?ng lòng hay b�? xúi dục b�?i m�?t nhóm nhỏ các nhà hoạt �?�?ng cách mạng lãng mạn, �?ã thực hi�?n hành �?�?ng. Trong trường hợp �?ó thì tôi sẽ nghĩ �?ến các sinh viên: tôi không tư�?ng tượng ra những người ch�?ng �?�?i l�?n tu�?i hơn và b�? theo dõi chặt chẽ hơn, họ có th�? b�? bỏ tù nếu có m�?t hành �?�?ng có ý nghĩa dù không có ảnh hư�?ng �?áng k�?, những người này sẽ không liều mạng vì m�?t lợi ích nhỏ như thế. Họ là những nhà chiến lược l�?n nên sẽ không làm �?iều �?ó, hay ít ra là theo tôi nghĩ.

Vậy là tôi quyết �?�?nh theo �?u�?i, tìm tòi trong các sách v�?, kho tư li�?u của thời kỳ �?ó nhằm dựng nên khung cảnh của cu�?c cách mạng Vi�?t Nam �?�? ít ra có m�?t hi�?u biết riêng cho mình và thử tìm hi�?u ai là người mà ông Salles �?ã nói �?ến�?�

Trong các giấy tờ của ông Salles có m�?t tư li�?u khác, trích ra từ câu chuy�?n mà ông Jules Boissière, nhà v�?n và nhà báo, �?ã k�? về cu�?c du hành của mình t�?i Đông Dương và cu�?c gặp mặt vua Đ�?ng Khánh khi ông �?i ngang qua Huế vào n�?m 1888:

�??Vua nói m�?t cách kín �?áo về hai vật quí, �?ã b�? mất khi Huế b�? cư�?p sạch: thanh kiếm của vua Gia Long, người sáng lập triều �?ại và m�?t chu�?i kim cương �?ược làm từ �?ời Gia Long khoảng 1802 �?ến �?ời Tự Đức khoảng 1880 m�?i xong. Vua sẽ m�?m cười khi nhắm mắt nếu có th�? mua lại và hoàn trả lại cho kho tàng hai thứ �?�? châu báu có tính l�?ch sử và bi�?u tượng này mà nếu bảo t�?n �?ược chúng thì vua sẽ �?ược phư�?c và bảo t�?n �?ược nòi gi�?ng�?��?�

Vua Đ�?ng Khánh �?ược người Pháp �?ặt lên ngôi sau khi họ chiếm �?ược Kinh Thành vào tháng 7 n�?m 1885 �?�? thay thế em của ông là Hàm Nghi khi �?ó �?ang bôn tẩu. Sự yêu cầu này, mua lại - chứ không phải là �?òi trao trả lại, chứng tỏ tầm quan trọng của thanh kiếm này �?�?i v�?i vương quyền �? Huế. Vua nói �?ến nó như là m�?t �??báu vật l�?ch sử và bi�?u tượng mà có nó thì ông sẽ có phư�?c và bảo t�?n �?ược nòi gi�?ng�?�. Yêu cầu - kín �?áo - này, �?�? �?ạt cho m�?t nhà v�?n �?i ngang ghé qua - mà không phải m�?t cách trực tiếp cho các �?ại di�?n của nư�?c Pháp, những người chuyên trách về các vấn �?ề dân sự và quân sự - yêu cầu này chắc là �?ã không �?i t�?i �?âu, có th�? vì ông Boissière �?ã không chuy�?n lời, cũng có th�? là nó không có hi�?u lực vì 15 n�?m sau cây kiếm vẫn còn �?ược trưng bày �? Bảo tàng Invalides làm cho kẻ cắp thèm thu�?ng.

Trái lại, tôi chưa bao giờ nghe nói �?ến cái chu�?i hạt kim cương mà vi�?c sản xuất �?ã kéo dài t�?i gần 80 n�?m�?�

Về cái chu�?i hạt này (Tại sao lại dùng từ chu�?i hạt? Thật ra nó là cái gì? M�?t cái chu�?i �?eo c�? ch�?ng? Đ�? dùng làm gì?) cũng như về cây kiếm, có th�? là tài li�?u sách v�? Vi�?t Nam có nói �?ến và tôi �?ã yêu cầu liên h�? v�?i vài sử gia Vi�?t Nam �?�? tìm hi�?u thêm.

Đoạn trích dẫn từ truy�?n k�? của Jules Boissière không hẳn là tài li�?u cu�?i cùng mà B.A.V.H. gi�?i thi�?u: còn m�?t tài li�?u nữa, m�?t bức thư, cũng g�?i cho Salles, ghi n�?m 1922 tức là 8 n�?m sau, do �?ại tá Payard của Bảo tàng Invalides g�?i �?�? mô tả thanh kiếm và cái bao kiếm b�? mất.

�??Thanh kiếm hi�?n g�?m có chuôi kiếm và lưỡi kiếm, không có thêm �?�? phụ ki�?n.

Mô tả: lưỡi kiếm bình thường ch�? có m�?t s�?ng lõm, phía trên có khắc chữ �? m�?t �?oạn dài 0,10m. Đ�?c kiếm bằng ngọc thạch chia thành 7 khoảng ng�?n cách nhau b�?i các sợi bên bằng vàng. Cái nu�?m �?�?c kiếm bằng vàng chạm (hình con chó). Từ mi�?ng chó n�?i ra m�?t thanh che tay. Tất cả �?ều có nạm ngọc trai và trang trí bằng �?á quí.

Cái bao kiếm không phải bằng vàng mà là dát vàng, tức là có hai l�?p vỏ và có �?ường viền bằng �?á �? cả hai mặt.

Cái móc dây lưng và khâu �?eo kiếm bằng lụa và vàng, nạm ngọc trai, dây lưng bằng lụa màu xanh và nạm vàng.

Thanh kiếm �?ó �?ại khái là như vậy�?�

Tất nhiên là tôi không hề biết chút gì về các từ chuyên môn: s�?ng lõm, �?�?c kiếm, l�?p vỏ, �?ường viền, khâu �?eo kiếm không hề gợi cho tôi �?iều gì�?� Vậy là tôi phải nghĩ �?ến vi�?c tìm m�?t cu�?n tự �?i�?n chuyên môn.

Do có vàng và �?á quí, tôi nghĩ là cái bao kiếm chắc hắn �?ã gợi lòng thèm mu�?n nhưng dù gì thì cũng không nhiều hơn thanh kiếm, thanh kiếm v�?i �?�?c kiếm bằng ngọc và vàng chắc cũng �?áng giá trên th�? trường. Tóm lại, nếu vụ tr�?m làm nảy sinh m�?t giả thuyết chấp nhận �?ược, thì không lẽ tại nhiều bảo tàng �? Paris, nơi cất giữ những hi�?n vật có m�?t quan h�? lợi - hại còn l�?n hơn, kẻ cắp �?ã không cần phải có m�?t sự lựa chọn rất sáng su�?t.

Nhiều ngày trôi qua, tôi dần bình phục, trư�?c khi tiếp tục �?iều tra, tôi quyết �?�?nh lập ra các �?iều ưu tiên, �?iều nghiên m�?t dự án tấn công và m�?t chiến lược, �?�? không mù quáng cùng m�?t lúc �?i theo nhiều hư�?ng khác nhau. Tức là �?ưa ra các vấn �?ề và tìm cách giả quyết các vấn �?ề �?ó.

Sau �?ây là bảng �?ầu tiên mà tôi làm:

Vi�?c �?ầu tiên là lục lọi trong thư vi�?n. Cần phải nói là tôi không chuyên về l�?ch sử Vi�?t Nam. Tôi biết về l�?ch sử Vi�?t Nam cũng gần bằng những �?iều tôi biết về l�?ch sử Pháp, tức là không nhiều. Tôi lập ra m�?t bảng biên niên sơ sài trong �?ó tôi �?ưa vào các sự ki�?n, các triều �?ại, các nhân vật, từ �?ó n�?i lên những �?iều mà tôi biết rất rõ và cũng có những �?i�?m �?en mà tôi không biết chút gì. Về l�?ch sử Vi�?t Nam thì còn t�? hơn là biết về l�?ch sử Pháp nên trư�?c hết tôi cần phải cập nhật kiến thức của mình.

Thất thủ Kinh �?ô n�?m 1885

Tôi �?ã �?ọc vài tác phẩm l�?ch sử và dư�?i ngòi bút của Charles Fourniau trong tác phẩm Annam - Tonkin, 1886 - 1896, nhà nho và nông dân Vi�?t Nam �?�?i di�?n v�?i cu�?c chinh phục thu�?c �?�?a, tại trang 35, tôi khám phá ra rằng trực giác của tôi �?ã không nhầm: thanh kiếm �?ã �?ược mang �?i như m�?t chiến lợi phẩm khi tấn công Kinh Thành Huế nào ngày 5 tháng 7 n�?m 1885:

�??Chính Courcy �?ã không ngần ngại lấy cây kiếm của vua và g�?i tặng cho b�? trư�?ng B�? Chiến tranh, tư�?ng Campenon, ông này nhận nó không m�?t chút nhíu mày�?�

Vậy là tôi �?ã hi�?u trong trường hợp nào thanh kiếm �?ã rời khỏi Kinh Thành �?�? �?ến nằm tại Bảo tàng Invalides. Không còn nghi ngờ gì nữa, chính xác là thanh kiếm �?ã �?ược mang �?i trong lần cư�?p sạch Huế.

Đ�? cho những ai không biết về các sự ki�?n này, cần phải lùi lại �?ến thời �?i�?m �?êm m�?ng 4 rạng ngày m�?ng 5 tháng 7 n�?m 1885 và các sự ki�?n liên quan:

Ngày 1 tháng 7 n�?m 1885, tư�?ng de Courcy �?ến Huế, qua cửa Thuận An. �?ng �?ược h�? t�?ng bằng m�?t �?oàn tùy tùng cả nghìn người. �?ng �?ến tòa Công sứ và báo cho H�?i �?�?ng Cơ mật là ông �?ến �?�? trình các ủy nhi�?m thư và mời các quan �?ến. Đây là m�?t cánh tay thép �?ưa ra. Các thành viên của H�?i �?�?ng Cơ Mật không có lý do gì �?�? ra khỏi thành, �?iều �?ó không phù hợp v�?i l�? nghi. Tất nhiên là de Courcy biết �?iều �?ó: không phải là H�?i �?�?ng Cơ mật phải �?ến theo lời mời của ông mà �?úng ra chính ông phải �?ến trình di�?n tại Hoàng cung. Tri�?u tập H�?i �?�?ng này �? bên ngoài, tại Tòa Công sứ, �?ó hầu như là �?òi hỏi m�?t bi�?u hi�?n của lòng trung thành. Nhiều v�? quan, trong �?ó có ông Thuyết (Tôn Thất Thuyết - T.Đ.A.S.) là m�?t trong các phụ chính �?ại thần, cáo b�?nh. De Courcy không nhân nhượng, trả lời là ông sẽ �?ợi �?ến khi các v�? quan l�?n này khỏi b�?nh. Điều này kéo dài cho �?ến ngày 4 tháng 7. Đêm �?ó, ông Thuyết quyết �?�?nh tập hợp tất cả các lực lượng quân �?�?i và tấn công người Pháp. �?ng không còn tin vào sự thương lượng nên �?ã quyết �?�?nh tấn công trư�?c khi quá mu�?n. Đêm m�?ng 4 rạng ngày m�?ng 5 các �?�?i quân người Vi�?t Nam �?�?ng loạt tấn công người Pháp cả �? Tòa Công sứ lẫn �? Mang Cá trong Kinh Thành�?�

Trong nhiều tuần l�?, tôi �?ã tự �?ưa ra câu hỏi: vào lúc nào và �? �?âu de Courcy �?ã lấy thanh kiếm? Thanh kiếm �?ã �?ược �?�? �? �?âu, �?iều này tôi cũng không biết, có th�? là trong Kho tàng của Hoàng gia, có th�? là �? Thế Miếu, miếu thờ này nằm �?�?i di�?n v�?i mấy cái �?�?nh �?�?ng, nơi có bàn thờ các vua. M�?t bản vẽ cũ của Kinh Thành cho ta thấy m�?t công trình �?ược ghi là miếu �??thờ Gia Long�?� (tức Thế T�? Miếu) nằm �?�?i di�?n v�?i Hoàng cung.

Đ�? hi�?u �?iều gì �?ã xảy ra, tôi �?ã phải th�? hi�?n lại m�?t cách chính xác nhất các sự ki�?n xảy ra trong �?êm m�?ng 4 rạng ngày m�?ng 5. Các sử gia �?ã làm công vi�?c này trư�?c tôi, và s�? người này không phải là ít, nhưng họ làm không phải là do cùng m�?t chủ �?ích. Vả lại tôi mu�?n có suy nghĩ riêng của mình, nghe những người �?ã trực tiếp tham gia k�? lại. Vậy nên tôi �?ã �?ến Phòng L�?ch sử V�?n kh�? của B�? Binh (SHAT) và �? �?ó tôi �?ã tìm �?ược các báo cáo do chính de Courcy g�?i về cho các thượng cấp �? Paris, nhật ký hành quân của các �?�?i quân tham chiến, chủ yếu là �?�?i quân lính b�? binh Algérie s�? 3, và tìm ra �?ược cả những thư từ do ông tham bi�?n người Pháp, là Palasne de Champeaux, g�?i. Tôi th�?ng nhất các quan �?i�?m khác nhau, quân sự và dân sự. Sau �?ó tôi �?ã �?�?i chiếu v�?i bài vè Thất thủ kinh �?ô do ông E. Le Bris sưu tập �?ược từ các người hát rong người Vi�?t Nam, và �?ã �?�?ng trong B.A.V.H. Tôi �?ã mua của các nhà bán sách cũ - và trên internet - các tác phẩm xuất bản trư�?c n�?m 1900, tác giả của chúng �?ều là các chứng nhân trực tiếp hoặc gián tiếp: chuy�?n k�? về �?ời s�?ng của các lính thủy �?ánh b�? và lính lê dương, h�?i ký của các nhà chức trách dân sự hay quân sự, Dutreil de Reims, Reinhart des Essarts, de Lannessan, Paulin Vial�?� Tôi �?ã có tất cả trư�?c mặt, tôi xếp �?ặt chúng lại, tôi thử tái hi�?n lại các sự ki�?n, các hoạt �?�?ng, cử ch�?�?�

Trư�?c �?ó m�?t thời gian, người Pháp �?ã �?ược triều �?ình cho phép �?óng quân, không ch�? �? ch�? �?ất của Tòa Công sứ �?ã �?ược nhượng cho họ �? bên kia sông, mà cả �? bên trong Kinh Thành, �? phần �?ược gọi là Mang Cá. Đ�?i v�?i nhiều người trong triều thì �?ây là m�?t chuy�?n không th�? chấp nhận �?ược, hơn nữa binh lính người Pháp lại có nhiều thái �?�? bất kính: người ta thấy lính thủy �?ánh b�? �?i lại như trong các vùng b�? chiếm và �?ùa giỡn bằng cách ném mũ của các quan xu�?ng �?ất, thậm chí còn thấy các sĩ quan cỡi ngựa vào trong các công trình trư�?c nay cấm người ngoài.

Trong triều có hai phe: phe chủ chiến, thậm chí cho �?ến chết, ch�?ng lại sự hi�?n di�?n của người Pháp và phe chủ hòa mu�?n thương lượng. Phe �?ầu tiên hi�?n thân là tư�?ng Thuyết, người �?áng ghét nhất �?�?i v�?i người Pháp, người không th�? khuất phục. �? phe thứ hai có nhiều gương mặt: những người thực tế nhận thấy tương quan lực lượng giữa hai bên là quá bất lợi �?ã phê phán bất cứ hành �?�?ng quân sự nào, những người cơ h�?i chủ nghĩa nghĩ �?ến vi�?c trục lợi từ người Pháp, nhưng cũng có những người sợ hãi không th�? phản ứng trư�?c sự tấn công của người Pháp và các nhà chiến lược mu�?n �?ợi m�?t cơ h�?i t�?t hơn. Quan phụ chính thứ hai là Nguy�?n V�?n Tường, ban �?ầu cũng �?iên cu�?ng ch�?ng lại người Pháp như ông Thuyết, nhưng là người có suy nghĩ hơn, ít b�? xúi dục hơn, thử cứu lấy cái gì mà ông tin còn có th�? cứu �?ược, chọn vi�?c mất m�?t ít �?�? không b�? mất tất cả. Từ khá lâu, hai người �?ã �?�?i �?�?ch nhau và �?�? chuẩn b�? m�?t cu�?c tấn công người Pháp, ông Thuyết �?ã cho xây dựng m�?t cái thành trong rừng �?�? rút lui nếu kinh �?ô b�? mất.

Lo lắng về các ảnh hư�?ng của cánh tay thép của de Courcy, ông �?ã quyết �?�?nh �?ược �?n cả ngã về không, tập hợp tất cả các �?�?i quân có th�? sử dụng �?ược, thả tù nhân ra �?�? sung thêm vào s�? quân này và tấn công �?�?ng thời Mang Cá và Tòa Công sứ. �?ng kỳ vọng vào tác dụng của sự bất ngờ �?�? bù lại vi�?c quân �?�?i của mình không �?ược trang b�? t�?t. Mặc dù có sự bất �?�?ng n�?i b�? nhưng ông cũng có th�? tin tư�?ng, ít ra là trong thời gian �?ầu, vào sự giúp sức của quân �?�?i và phần l�?n các quan v�?n.

Bên phía Pháp cũng chia rẽ. Có người thì mu�?n chấm dứt sự hi�?n di�?n của vương qu�?c và triều �?ình, thậm chí là nếu cần �?ến bi�?n pháp mạnh, và thiết lập m�?t chính quyền trực tiếp, làm cho Annam tr�? thành m�?t thu�?c �?�?a như Nam Kỳ; và có người thì mu�?n giữ lại chính quyền của vua v�?i sự bảo h�? của người Pháp. Những người theo chính kiến trư�?c chủ yếu tập trung trong các quân nhân và các nhà truyền giáo, trong �?ó có de Courcy là m�?t �?i�?n hình v�?i chính sách tri�?t �?�? nhất của ông. Những người theo chính kiến thứ hai chủ yếu là bên dân sự, các người làm vi�?c hành chính, các tham bi�?n nghiêng về giải pháp giữ lại th�? chế vua g�?m chủ yếu các �?ặc quyền của vua và và sự quản lý hành chính �?ất nư�?c dư�?i sự giám h�? của nư�?c Pháp. Đó là chính sách của Lemaire, �?ại di�?n của nư�?c Pháp tại Huế và cũng là chính sách của Paris, sợ rằng m�?t chính quyền trực tiếp sẽ làm hại �?ến các ngân khoản của qu�?c gia chưa th�? h�?i phục lại �?ược sau chiến tranh 1870 và cu�?c chinh phục Mexico. Các bất �?�?ng này �?ã làm cho Lemaire là tham bi�?n tại Huế phải từ chức. �?ng Palasne Champeaux vừa m�?i �?ến thay thế ngay trư�?c khi de Courcy t�?i.

Đó là tình hình vào ngày hôm trư�?c của cái mà �? Pháp người ta gọi là �??cu�?c mai phục tại Huế�?�. Cu�?c tấn công Mang cá và Tòa Công sứ xảy ra vào ban �?êm, làm cho binh lính b�? bất ngờ trong khi �?ang ngủ, tên lửa của người Vi�?t Nam làm cháy mái tranh của các trại lính.

Tác dụng của sự bất ngờ qua �?i, các �?�?i quân Pháp không chút khó kh�?n chiếm lĩnh lại �?ược v�? trí của họ trong Kinh Thành và �? Tòa Công sứ. Sau �?ó ch�? cần vài giờ là họ làm chủ �?ược tình hình và chiếm lấy kinh thành, cư�?p bóc cung �?i�?n. Tôi �?ã �?ọc lại kỹ càng các nhật ký hành quân, các thư từ trao �?�?i của de Courcy, các sử li�?u của người Vi�?t Nam và cả các mô tả những �?�?a �?i�?m mà tôi �?ã tìm thấy trong tạp chí.

�? �?ây tôi lại cũng phải làm quen v�?i các từ vựng m�?i, từ vựng về kiến trúc thành luỹ: cửa ngầm �? công sự, phòng l�?, thành giai, công sự ngoài, công sự lẻ, pháo �?ài�?� Tất cả các �?iều ấy �?�? theo dõi sự chuy�?n quân trong �?êm �?ó. Tôi hy vọng biết �?ược, nhờ m�?t chứng nhân không bác bỏ �?ược, �? �?âu, khi nào và như thế nào thanh kiếm �?ã �?�?i chủ. Trư�?c hết, nếu tôi không nhầm, thì Mang Cá ch�? có l�?i thông ra bên ngoài, vào thời �?ó không có l�?i thông trực tiếp vào trong Kinh thành, nếu không thì cũng phải b�?ng qua m�?t cây cầu bắc qua hào. Vậy thì các �?�?i quân �?óng �? trong Mang Cá phải �?i ra, �?i dọc theo thành, �?�? �?i vào thành bằng m�?t trong các cửa bên trên có vọng lâu. De Courcy không th�? cầm �?ầu các �?�?i quân này vì ông �?ang �? tại toà Công sứ, bên kia sông, và chắc là mãi �?ến sáng hôm sau ông m�?i vào Hoàng Thành. Trái lại, m�?t �?oạn trong bài vè Thất thủ kinh �?ô làm tôi chú ý, �?oạn nói �?ến chuy�?n vua Hàm Nghi cu�?ng cu�?ng chạy tr�?n:�?� Ngài, khóc ròng khóc rả, ra l�?nh mang theo kiếm vàng và ấn vua�?�

Kiếm vàng và ấn vua: ch�? có th�? là thanh kiếm của vua Gia Long. Sự ki�?n nó �?ược gắn v�?i cái ấn làm tôi tin chắc rằng nó có m�?t nhi�?m vụ bi�?u tượng quan trọng và rằng nó �?óng m�?t vai trò trong l�? �?�?ng quang của các vua�?�

Nhưng nếu tác giả của bài vè �?úng thì de Courcy không th�? lấy thanh kiếm trong vụ cư�?p sạch Kinh Thành. Trong trường hợp này thì ông sẽ ch�? có nó khi bắt �?ược vua Hàm Nghi, tức vài tháng sau �?ó.

Điều làm tôi chú ý, �?ó là rất nhiều lần, trong những ngày sau cu�?c cư�?p bóc, ông nhắc �?i nhắc lại rằng �??phần l�?n kho tàng �?ã lọt vào tay chúng ta và các �?�? mỹ ngh�? �?ã �?ược �?�? lại tại ch�? �?�? trao lại cho vua m�?i của Annam�?�. �?ng có th�? �?ã nói d�?i, chắc vậy, và không mu�?n nói �?ến các cu�?c cư�?p bóc và vòi tiền của lính b�? binh Algérie, những �?iều này �?ã do các chứng nhân khác t�? cáo và chính de Courcy cũng ám ch�? �?ến khi về sau ông này �?òi là phải trả lại những �?�? vật �?ã b�? �?n tr�?m trong cu�?c tấn công vào ngày m�?ng 5.

Nếu bài vè nói �?úng và nếu de Courcy �?ã lấy thanh kiếm từ vua Hàm Nghi thì dù sao cũng là sau khi vua Đ�?ng Khánh �?ã lên ngôi. Vua Hàm Nghi chạy tr�?n mang theo các bi�?u tượng của vương quyền, của sự chính th�?ng của mình, làm cho v�? vua do người Pháp �?ặt lên tại Huế tr�? nên không chính danh.⁽¹⁾ Vì lý do gì mà de Courcy không trả lại thanh kiếm cho triều �?ình Huế? Do tính toán thế nào �?ó, ông chọn vi�?c chuy�?n nó cho ông b�? trư�?ng �?ỡ �?ầu như m�?t chiến lợi phẩm. Có phải là m�?t cách �?�? tỏ ra rằng từ nay về sau vương quyền không còn có th�? hợp pháp hóa, kêu gọi sự trung thành �?�?i v�?i t�? tiên sáng lập và chấm dứt quyền lực của vua Annam vì từ nay về sau các công sứ người Pháp sẽ ki�?m soát vương qu�?c? Hay là do ông không có ý ni�?m về tầm quan trọng của cái bi�?u tượng này của triều �?ình?

Điều này giải thích rằng vi�?c thiếu thanh kiếm �?ã khiến cho vua Đ�?ng Khánh rất lo lắng, nếu ta tin m�?t tư li�?u khác trong s�? các tư li�?u của ông Salles giữ, nói về chuy�?n k�? của ông nhà v�?n - nhà báo Jules Boissière, khi ông này �?ến th�?m Huế vào mùa xuân n�?m 1888, tức là sau các sự ki�?n trên:

�??Vua nói m�?t cách kín �?áo về hai vật quí, �?ã b�? mất khi Huế b�? cư�?p sạch: thanh kiếm của vua Gia Long, người sáng lập triều �?ại và m�?t chu�?i kim cương �?ược làm từ �?ời Gia Long khoảng 1802 �?ến �?ời Tự Đức khoảng 1880 m�?i xong. Vua sẽ m�?m cười khi nhắm mắt nếu có th�? mua lại và hoàn trả lại cho kho tàng hai thứ �?�? châu báu có tính l�?ch sử và bi�?u tượng này mà nếu bảo t�?n �?ược chúng thì vua sẽ �?ược phư�?c và bảo t�?n �?ược nòi gi�?ng�?��?�

Báu vật l�?ch sử tạo phúc và bảo t�?n nòi gi�?ng: �?ây không phải �?ơn giản là �?�? dùng thu�?c về ông vua ta �?ang nói t�?i mà trong tâm trí của vua Đ�?ng Khánh �?ây là các bi�?u chương vương quyền dùng trong l�? �?�?ng quang, và �?�? vật theo l�? nghi mang quyền lực của vua và chủ yếu là thiên m�?nh của vua. Quan trọng t�?i n�?i vua �?ã yêu cầu mua lại�?�

Về cái chu�?i hạt bằng kim cương mà vi�?c chế tạo kéo dài t�?i 80 n�?m thì không hề bao giờ nghe nói t�?i.

Vậy là trong m�?t vài tháng, tôi �?ã trả lời �?ược m�?t phần l�?n các câu hỏi �?ầu tiên. Còn thiếu các thông tin về vai trò chính xác của cái vũ khí này, về nơi mà nó �?ã từng �?ược cất giữ, về các nghi l�? mà nó có th�? �?ã tham dự�?� các nhà nghiên cứu Vi�?t Nam, những người quen thu�?c v�?i v�?n kh�? triều Nguy�?n chắc chắn sẽ có th�? cung cấp những ghi chú quí giá về các vấn �?ề này.

Tại Paris n�?m 1913, �??các nhà cách mạng Vi�?t Nam�?�

Trong khi chờ �?ợi câu trả lời của Bảo tàng Invalides, lúc nào cũng �?ang sửa chữa, tôi tấn công vào loạt câu hỏi thứ hai, liên quan �?ến m�?t thời kỳ khác và những �?�?a �?i�?m khác: Paris, 1913.

Tôi khó có th�? �?�?nh hư�?ng vi�?c �?iều tra của mình, tôi không biết làm sao mà tiến lên nếu tôi không th�? có �?ược n�?i dung của bức thư mà ông André Salles �?ã g�?i cho tư�?ng Niox: �??Các nhà cách mạng Vi�?t Nam�?�, không gì mù mờ hơn. Trên thực tế vấn �?ề �?ược chia ra thành hai:

Ai là người ông André Salles bu�?c t�?i và tại sao?

Những người b�? bu�?c t�?i này, cứ cho rằng tôi xác �?�?nh �?ược họ, có th�? là những người có t�?i không?

Tóm lại, làm sao có th�? tạo ra �?ược m�?t sự tin chắc dựa trên những dấu hi�?u nghèo nàn �?ến thế và lý do nào mà người ta lại cho rằng �?ây có nhiều khả n�?ng là m�?t vụ tr�?m có tính chất yêu nư�?c hơn là m�?t vụ tr�?m tầm thường của m�?t tên vô lại tại Paris?

Các �??nhà yêu nư�?c người Vi�?t Nam�?� tại Paris vào những n�?m trư�?c chiến tranh 14 - 18 có nhiều lắm, và cũng không ít các sinh viên, những người không ai biết nhân dạng, những sinh viên vô danh không hề �?�? lại chút dấu vết gì trong l�?ch sử. Bất cứ ai trong bọn họ cũng có th�? là người mà ta �?ang nói t�?i và ta không bao giờ xác �?�?nh �?ược danh tính của y.

Về luận �?i�?m �??các nhà yêu nư�?c�?�, có th�? là có m�?t dấu vết: m�?t ghi chú �?ặc bi�?t trong bài báo về m�?t �?ám �?ông người nư�?c ngoài bất thường �?ã �?ến tham quan bảo tàng. Các kẻ tr�?m, nếu là người Vi�?t, sẽ b�? nhận dạng d�? dàng giữa m�?t �?ám �?ông người Pháp. Họ có th�? �?ã trà tr�?n vào m�?t �?oàn người nư�?c ngoài, m�?t h�?i sinh viên �?i tham quan chẳng hạn, �?�? không b�? nhìn thấy, họ �?ã có ý �?�? chọn ngày này?

Không th�? nào biết �?ược�?�

Và mặt khác làm thế nào mà những người Vi�?t Nam này lại biết �?ược sự hi�?n di�?n của thanh kiếm tại Bảo tàng Invalides? Ch�? có các sinh viên là có khả n�?ng �?ến th�?m Bảo tàng Invalides, m�?t bảo tàng rất �?ược người t�?nh lẻ và người nư�?c ngoài ưa chu�?ng lý do là có ngôi m�? của vua.⁽²⁾ Ngẫu nhiên m�?t người trong bọn họ, khi �?i th�?m các phòng trưng bày dành cho các thu�?c �?�?a, �?ã phát hi�?n ra thanh kiếm trong m�?t tủ kính và sắp xếp v�?i các bạn có cùng chí hư�?ng �?�? canh chừng và �?ánh lạc hư�?ng người bảo v�?�?�

Tôi �?ã �?ọc lại ti�?u sử các �??con r�?ng�?� tại Paris, tôi cũng �?ọc m�?t vài nghiên cứu về các sinh viên Vi�?t Nam tại Paris vào thời gian �?ó, tôi không hề tìm �?ược m�?t dấu vết nào của thanh kiếm, không hề có m�?t vết tích nào, không hề có gì �?�? nghi ngờ.

Nhưng có m�?t ngày, tại �?ường �?ng Hoàng (rue Monsieur le Prince), �? m�?t ti�?m sách�?� sự may mắn �?ến giúp tôi�?� Tôi tìm �?ược m�?t cu�?n sách nhỏ mà người ta vừa m�?i tái bản M�?t âm mưu của người Vi�?t tại Paris của Phan V�?n Trường. Tựa �?ề cu�?n sách quá hay và cả thời �?i�?m �?ược ghi trên trang 4 của bìa sách cũng phù hợp: sự vi�?c xảy ra vào 1912 - 13.

Tôi �?ến ng�?i tại quán rượu �?ầu tiên, gần (vườn) Luxembourg, kêu m�?t ly cà phê và bắt �?ầu �?ọc. Và bất thình lình, cu�?n sách suýt tu�?t khỏi tay tôi. Tác giả khẳng �?�?nh mình là �?�?i tượng của m�?t âm mưu sắp �?ặt ch�?ng lại mình do�?� André Salles tạo ra!

Phan V�?n Trường, thầy dạy kèm tiếng Vi�?t

Sau �?ây là tóm tắt n�?i dung của cu�?n sách �?ã �?ược �?�?ng từng kỳ trong nhật báo Cái Chuông Rè (La cloche fêlée) của Nguy�?n An Ninh, trư�?c khi �?ược xuất bản thành sách tại Sài Gòn.

Vào thời �?i�?m ta �?ang nói �?ến, Phan V�?n Trường �?ang �? Paris nơi ông �?ược Toàn quyền Đông dương g�?i t�?i �?�? làm thầy dạy tiếng Vi�?t �? trường Ngôn ngữ Đông phương (l�??école des langues orientales). �?ng bắt �?ầu dạy vào n�?m 1908 và �?�?ng thời �?�?ng ký học tại khoa luật. Về phần mình, André Salles �?ã về hưu. �?ng này �?ã chấm dứt công vi�?c làm thanh tra �? các xứ thu�?c �?�?a, sau khi �?ã làm quản lý trong hải quân và về hưu r�?i thì thích biên tập các tác phẩm l�?ch sử viết về sự hi�?n di�?n của người Pháp tại Đông dương cũng như t�? chức nhiều h�?i ái hữu Pháp - Vi�?t khác nhau.

Hai người chạm trán nhau về vấn �?ề t�? chức cho các sinh viên Vi�?t Nam tại Pháp. André Salles là Chủ t�?ch Ủy ban Paul Bert, thu�?c t�? chức Liên Minh Pháp, có chủ �?ích là coi sóc thời gian lưu trú của các sinh viên Đông Dương �?ược g�?i sang Pháp. Coi sóc và theo dõi, chắc là vậy. Trong câu chuy�?n của mình, Phan V�?n Trường lên án ủy ban này, và �?ó cũng là ý kiến của nhiều sinh viên Vi�?t Nam vào thời �?ó, �?ã cách ly các sinh viên này trong m�?t ngôi trường tại Joinville le Pont, trường Parangon, �?�? cho họ khỏi b�? ảnh hư�?ng của các nhân vật gây tranh cãi người Vi�?t Nam �?ang s�?ng lưu vong tại Paris. Về phần mình, Phan V�?n Trường và m�?t vài sinh viên lập ra h�?i �?ầu tiên của người Vi�?t Nam tại Pháp, �?ược chính thức công khai theo pháp luật n�?m 1901, H�?i Đ�?ng bào tương ái (La Fraternité). Phan Châu Trinh c�?ng tác v�?i h�?i này, ông này là m�?t gương mặt bi�?u trưng của h�?i. Nhà nho của thời �?ại cũ này �?ã b�? kết án tử hình vì b�? bu�?c t�?i là người xúi dục các phong trào n�?i loạn tại miền Trung (của Vi�?t Nam). Được �?ặc xá vì t�?i của ông chưa chắc chắn, ông b�? giam tại nhà tù kh�? sai Poulo Condore, và cu�?i cùng s�?ng lưu vong tại Pháp. Vì vậy cho nên ông b�? theo dõi chặt chẽ.

Vi�?c lập ra cái h�?i của người Vi�?t này làm cho André Salles lo lắng xem �?ó là m�?t sự cạnh tranh nguy hi�?m, ông t�? cáo như là m�?t nơi t�? chức �?�?i ngũ cho gi�?i trẻ Vi�?t Nam và là nơi khuếch tán các tư tư�?ng ch�?ng chế �?�? thực dân.

Vậy là Phan V�?n Trường bu�?c t�?i André Salles �?ã truy hại mình và là nguyên do cho vi�?c kết án mình có âm mưu ch�?ng lại an ninh qu�?c gia làm cho ông b�? �? tù vào n�?m 1913. Lần �?ầu tiên �?ọc cu�?n sách của ông, tôi không thấy có gì chứng tỏ �?iều �?ó m�?t cách rõ ràng, mặc dù André Salles là viên chức �?ã về hưu của B�? Thu�?c �?�?a chắc chắn vẫn còn giữ các m�?i quan h�? và tiếp tục �?óng m�?t vai trò tích cực như ta �?ã thấy qua bức thư mà ông �?ã g�?i ngay cho Bảo tàng Invalides �?�? chia sẻ những nghi ngờ của mình.

Những rắc r�?i của Phan V�?n Trường bắt �?ầu vào n�?m 1912 khi ông không th�? gia hạn hợp �?�?ng làm vi�?c tại trường Ngôn ngữ Đông phương. Lý do �?ưa ra dường như rất hợp luật. �?ng giám �?�?c trường Ngôn ngữ Đông phương cho biết là ch�? làm này không có tính nhất �?�?nh và ông B�? trư�?ng B�? Thu�?c �?�?a có ý dành nó cho những người Vi�?t Nam khác. Không có gì �?�? nói, nếu không phải là �??tính luân chuy�?n�?� này của ch�? làm trư�?c �?ây không hề có.

H�? sơ của Phan V�?n Trường

Tôi nghĩ là vi�?c biết cho rõ ràng �?ích xác �?�?i v�?i tôi là không khó. Tôi tìm hi�?u tại trường ngoại ngữ �?ông phương, tôi �?ã xin phép tra cứu h�? sơ của Phan V�?n Trường, thầy dạy tiếng Vi�?t từ n�?m 1908 �?ến n�?m 1912. Người ta �?ã mang nó lên cho tôi từ tầng hầm của �?ường Lille nơi cất giữ v�?n thư lưu trữ. Thật là cảm �?�?ng: sau khi �?ọc kỹ tác phẩm của ông, tôi �?ã có cảm tình v�?i ông, cái ông người Vi�?t bé nhỏ, và vậy là tôi có trư�?c mắt thư từ của ông, chữ viết �?úng mực, và cả những nhận xét về ông. Những lời ca ngợi: thông minh, có học thức, cẩn thận, nhà giáo giỏi, nhận xét n�?m 1910 ghi như vậy. Nhưng sau �?ó, �? m�?t thời �?i�?m không �?ọc �?ược rõ, giọng �?i�?u �?ã thay �?�?i: thông minh và trong sáng nhưng dường như không soạn bài trư�?c. Mặt khác nói quá nhanh và không phải là m�?t giáo viên t�?t�?� viết rất ít hay không viết trên bảng.

Có phải người ta �?ã �?ánh giá thấp hơn vì lý do các hoạt �?�?ng h�?i �?oàn của ông? Có phải là ông �?ã bỏ mặc, �?ã dành ít nhi�?t tâm hơn cho công vi�?c của mình?

Nhưng phần sau của h�? sơ xác nhận các giả thuyết của Phan V�?n Trường. Trư�?c hết là có m�?t biên bản cu�?c họp của Ủy ban Paul Bert ngày 29 tháng 3 n�?m 1912, do André Salles ký tên là thư ký.

Tôi trích lại �? �?ây vài �?oạn:

�??�?ng nhà nho này (Phan Châu Trinh) c�?ng tác v�?i ông Phan V�?n Trường, thầy dạy tiếng Vi�?t tại trường ngoại ngữ �?ông phương, cử nhân luật, công dân Pháp, lập ra các �?iều l�? bằng tiếng Vi�?t (trong biên bản có gạch dư�?i) cho m�?t thứ h�?i tương trợ lẫn nhau; nhưng các �?iều l�? này dường như có ý �?�?nh tác �?�?ng �?ến tư tư�?ng của các h�?i viên, m�?t hoạt �?�?ng mà Ủy ban Paul Bert, có lẽ, sẽ không th�? chấp nhận �?�?i v�?i những người �?ược giám h�?.

Và trư�?c tiên hết cái tên của h�?i là La Fraternité �?ược tạo thành bằng những từ rất mạnh �??tình yêu thương thân thiết của những người anh em cùng m�?t bào thai�?�, người ta mu�?n tạo ra những m�?i liên kết mạnh mẽ. [�?�] Cũng cần phải ghi nhận mục �?ích chính xác của h�?i: 1) cho phép các �?�?ng hương �?i học xa nhà �?ược h�?i họp thường xuyên, n�?ng lui t�?i, liên lạc mật thiết và kết giao v�?i nhau; 2) th�?m viếng và chia sẻ v�?i những người m�?i có chuy�?n bu�?n hay �?au �?m; 3) bằng m�?t sự phát tri�?n không ngừng, tập trung c�? gắng �?�? �?oàn kết, tự hoàn thi�?n trong tất cả mọi ngành học về v�?n chương và khoa học�?�.

Chương trình này ngày nay, �?�?i v�?i chúng ta xem ra khá vô hại, tuy nhiên h�?i ấy lại làm cho Ủy ban Paul Bert lo ngại khủng khiếp: �??�?�h�?i vừa nói, nếu nó hoạt �?�?ng, chung qui lại sẽ là m�?t uỷ ban Paul Bert nơi những tư tư�?ng Vi�?t Nam sẽ làm chủ�?�.

Tuy nhiên ý kiến của ủy ban lại khác nhau: �?ây không phải là các nhà cách mạng nhưng là các nhà yêu nư�?c nhắm �?ến vi�?c �?u�?i người Pháp ra khỏi �?ất nư�?c họ, v�?i sự che ch�? và sự giúp �?ỡ của luật pháp của chính chúng ta�?�

Như vậy là càng nguy hi�?m hơn nữa, theo quan �?i�?m của họ�?�

Tóm lại, ủy ban quyết �?�?nh cấm các người �?ược giám h�? của ủy ban tham gia h�?i Fraternité, và dự �?�?nh g�?i bản báo cáo này cho B�? Thu�?c �?�?a�?�

Và trong s�? các tài li�?u khác, có m�?t bức thư của B�? Thu�?c �?�?a g�?i cho Ban giám hi�?u trường Ngôn ngữ Đông phương, có �?óng dấu mật, mà tôi cũng trích lại m�?t �?oạn:

�??Cũng cần nghi ngờ rằng, v�?i ảnh hư�?ng của ông Phan V�?n Trường, người mà ông Toàn quyền Đông Dương �?ã mô tả v�?i tôi như m�?t �?ầu óc rất có học nhưng kiêu c�?ng, mánh khoé và mong mu�?n mình �?ược lòng các �?�?ng bào tại Pháp và tại Đông Dương, h�?i này tr�? thành m�?t câu lạc b�? nơi trao �?�?i những cảm tư�?ng và các ý nghĩ ít có lợi cho vi�?c cai tr�? của chúng ta�?��?�

�?ng B�? trư�?ng B�? Thu�?c �?�?a khuyên là không nên ký gia hạn thêm hợp �?�?ng v�?i Phan V�?n Trường và gợi ý �? �?oạn kết luận là phải tác �?�?ng cho ông Toàn quyền Đông Dương về vấn �?ề �?ưa cái ông người Annam này tr�? về nư�?c.

Đó là những gì �?ã có trong h�? sơ của ông, v�?i các tài li�?u khác nữa. Phan V�?n Trường không phải là ch�? b�? ám ảnh b�? truy hại mà ông có lý. Trên thực tế ông �?ã b�? cho thôi vi�?c tại trường Ngôn ngữ Đông phương, như ông �?ã giả �?�?nh là v�?i sức ép của Ủy ban Paul Bert �?�?i v�?i ông B�? trư�?ng B�? Thu�?c �?�?a, sau khi H�?i Đ�?ng bào tương ái �?ược thành l�