Tài liệu môn Triết học

Ch­¬ng VI

phÐp biÖn chøng duy vËt - ph­¬ng ph¸p luËn

nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn

II. Sù ®èi lËp gi÷a ph­¬ng ph¸p biÖn chøng vµ ph­¬ng ph¸p siªu h×nh. Kh¸i qu¸t lÞch sö ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng

1. Sù ®èi lËp gi÷a ph­¬ng ph¸p biÖn chøng vµ ph­¬ng ph¸p siªu h×nh

Ngoµi vÊn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a vËt vµ ý thøc th× vÊn ®Ò quan träng kh¸c mµ triÕt häc quan t©m lµm s¸ng tá lµ: c¸c sù vËt trong thÕ giíi tån t¹i nh­ thÕ nµo? Chóng hoµn toµn biÖt lËp víi nhau hay phô thuéc, rµng buéc lÉn nhau; hoµn toµn ë trong tr¹ng th¸i tÜnh, ng­ng ®äng, "nhÊt thµnh bÊt biÕn" hay vËn ®éng, biÕn ®æi kh«ng ngõng? Trong lÞch sö triÕt häc mÆc dï cã nhiÒu c¸ch tr¶ lêi kh¸c nhau vÒ vÊn ®Ò nµy, nh­ng suy cho cïng ®Òu quy vÒ hai quan ®iÓm chÝnh ®èi l¹p nhau lµ biÖn chøng vµ siªu h×nh.

Quan ®iÓm siªu h×nh "chØ nh×n thÊy nh÷ng sù vËt riªng biÖt mµ kh«ng nh×n thÊy mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a nh÷ng sù vËt Êy, chØ nh×n thÊy sù tån t¹i cña nh÷ng sù vËt mµ kh«ng nh×n thÊy sù ph¸t sinh vµ sù tiªu vong cña nh÷ng sù Êy, chØ nh×n thÊy tr¹ng th¸i tÜnh cña nh÷ng sù vËt Êy mµ quyªn mÊt ®i sù vËn ®éng cña nh÷ng sù Êy, chØ nh×n thÊy c©y mµ kh«ng thÊy rõng"[1].

Ng­îc l¹i, quan ®iÓm biÖn chøng kh«ng chØ thÊy nh÷ng sù vËt c¸ biÖt mµ cßn thÊy c¶ mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a chóng, kh«ng chØ thÊy sù tån t¹i cña sù vËt mµ cßn thÊy c¶ sù sinh thµnh vµ sù tiªu vong cña sù vËt, kh«ng chØ thÊy tr¹ng th¸i tÜnh cña sù vËt mµ cßn thÊy tr¹ng th¸i ®éng cña sù vËt , kh«ng chØ "thÊy c©y" mµ cßn "thÊy c¶ rõng".

Ph.¡ngghen nhËn xÐt r»ng: "T­ duy cña nhµ siªu h×nh chØ dùa trªn nh÷ng ph¶n ®Ò tuyÖt ®èi kh«ng thÓ dung nhau ®­îc, hä nãi cã lµ cã, kh«ng lµ kh«ng. §èi víi hä mét sù vËt hoÆc tån t¹i hoÆc kh«ng tån t¹i, mét sù vËt kh«ng thÓ võa lµ chÝnh nã võa lµ c¸i kh¸c nã, c¸i kh¼ng ®Þnh vµ c¸i phñ ®Þnh tuyÖt ®èi bµi trõ lÉn nhau, v.v.. Ng­îc l¹i, t­ duy biÖn chøng lµ t­ duy mÒm dÎo, linh ho¹t. T­ duy biÖn chøng thõa nhËn trong nh÷ng tr­êng hîp cÇn thiÕt, bªn c¹ch c¸i "hoÆc lµ... hoÆc lµ..." cßn cã c¸i "võa lµ... võa lµ" n÷a. Ch¼ng h¹n, mét vËt h÷u h×nh trong mét lóc võa lµ nã, võa kh«ng ph¶i lµ nã, mét c¸i tªn ®ang bay trong mçi lóc võa ë vÞ trÝ A võa kh«ng ë vÞ trÝ A; c¸i kh¼ng ®Þnh vµ c¸i phñ ®Þnh võa lo¹i trõ lÉn nhau l¹i võa kh«ng thÓ l×a nhau, v.v..[1].

Nh­ vËy, ph­¬ng ph¸p siªu h×nh lµ ph­¬ng ph¸p xem xÐt sù Ët trong tr¹ng th¸i biÖt lËp, ng­ng ®äng víi mét t­ duy cøng nh¾c; cßn ph­¬ng ph¸p biÖn chøng lµ ph­¬ng ph¸p xem xÐt sù vËt trong mèi liªn hÖ rµng buéc lÉn nhau vµ trong tr¹ng th¸i vËn ®éng, biÕn ®æi kh«ng ngõng víi mét t­ duy mÒm dÎo, linh ho¹t.

LÞch sö ph¸t triÓn cña triÕt häc lµ lÞch sö ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m mµ cèt lâi cña nã lµ lµ viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc; ®ång thêi ®ã còng lµ lÞch sö ph¸t triÓn cña t­ duy triÕt häc g¾n chÆt víi cuéc ®Êu tranh gi÷a ph­¬ng ph¸p biÖn chøng vµ ph­¬ng ph¸p siªu h×nh. Cuéc ®Êu tranh gi÷a hai ph­¬ng ph¸p ®èi lËp nµy ®· thóc ®Èy t­ duy triÕt häc ph¸t triÓn vµ ®­îc hoµn thiÖn dÇn víi th¾ng lîi cña t­ duy biÖn chøng.

VÒ nguån gèc lÞch sö, thuËt ng÷ "siªu h×nh" b¾t nguån tõ ch÷ "metaphystque" tiÕng Hi L¹p, theo ®óng nguyªn v¨n cã nghÜa lµ "nh÷ng g× theo sau vËt lý häc". Arixtèt coi "metaphystque" lµ bé phËn quan träng nhÊt trong häc thuyÕt triÕt häc cña m×nh. Tõ nöa cuèi thÕ kû XV, khoa häc thùc nghiÖm b¾t ®Çu ph¸t triÓn ë c¸c n­íc ch©u ¢u. Khoa häc tù nhiªn ®i s©u vµo ph©n tÝch, chia nhá giíi tù nhiªn thµnh nh÷ng bé phËn riªng biÖt cè ®Þnh (gi¶ ®Þnh nh­ ®ang ë tr¹ng th¸i kh«ng vËn ®éng). §iÒu nµy thùc sù ®· ®­a ®Õn nh÷ng thµnh tùu to lín trong sù ph¸t triÓn khoa häc. Song ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu nµy t¹o ra thãi quen xem xÐt sù vËt trong tr¹ng th¸i c« lËp, t¸ch rêi, bÊt biÕn - ®ã chÝnh lµ ph­¬ng ph¸p siªu h×nh. Ph­¬ng ph¸p nµy dÇn dÇn ®· chuyÓn tõ khoa häc tù nhiªn sang triÕt häc vµ thèng trÞ trong t­ duy triÕt häc. Nh­ng tõ cuèi thÕ kû XVIII vµ sang thÕ kû XIX, khi viÖc nghiªn cøu khoa häc tiÕn tõ giai ®o¹n s­u tËp sang giai ®o¹n chØnh lý, khi khoa häc chuyÓn sang giai ®o¹n nghiªn cøu vÒ qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña sù vËt th× ph­¬ng ph¸p siªu h×nh kh«ng thÓ ®¸p øng ®­îc yªu cÇu nhËn thøc khoa häc ®­îc n÷a. Cuéc khñng ho¶ng vËt lý cuèi thÕ kû XIX lµ mét minh chøng vÒ sù chi phèi cña quan ®iÓm siªu h×nh trong nhËn thøc khoa häc. V× thÕ, t­ duy siªu h×nh cÇn ph¶i ®­îc thay thÕ b»ng c¸ch nh×n biÖn chøng vÒ thÕ giíi nh»m ®¸p øng yªu cÇu míi cña nghiªn cøu khoa häc.

ThuËt ng÷ "biÖn chøng" còng ®­îc h×nh thµnh tõ  thêi Hy L¹p cæ ®¹i víi ch÷ "dialectic", nghÜa lµ tranh luËn cã c¨n cø. Khi ®ã, phÐp biÖn chøng ®­îc hiÓu lµ nghÖ thuËt tranh luËn nh»m t×m ra ch©n lý b»ng c¸ch ph¸t hiÖn ra m©u thuÉn trong c¸ch lËp luËn cña ®èi ph­¬ng vµ b¶o vÖ quan ®iÓm cña m×nh. Plat«n coi phÐp biÖn chøng lµ ph­¬ng ph¸p "håi t­ëng" (nhËn thøc). §ã lµ nghÖ thuËt ®èi tho¹i d­íi h×nh thøc hái ®¸p hay ®­a ra nh÷ng ý kiÕn ®èi lËp. §Õn Hªnghen, phÐp biÖn chøng ®­îc hiÓu lµ häc thuyÕt vÒ mèi liªn hÖ, vÒ sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi.

2. Kh¸i qu¸t lÞch sö ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng

PhÐp biÖn chøng tù ph¸t thêi cæ ®¹i thÓ hiÖn trong "ThuyÕt ©m - d­¬ng" cña triÕt häc Trung Quèc, ®Æc biÖt lµ trong häc thuyÕt cña nhiÒu nhµ triÕt häc Hi L¹p cæ ®¹i (HªraclÝt, §ªm«crÝt, Arixtèt) C¸c nhµ biÖn chøng thêi kú nµy ®· nh×n thÊy c¸c sù vËt, hiÖn t­îng cña vò trô sinh thµnh, biÕn hãa kh«ng ngõng trong nh÷ng sîi d©y liªn hÖ v« cïng v« tËn. C¸ch quan niÖm nh­ vËy c¨n b¶n lµ ®óng ®¾n. Tuy nhiªn, nh÷ng quan niÖm nµy cßn hÕt søc nguyªn thñy, ng©y th¬, mang tÝnh tù ph¸t, méc m¹c, chØ lµ kÕt qu¶ cña mét trùc kiÕn thiªn tµi chø ch­a ph¶i lµ kÕt qña cña mét sù nghiªn cøu nghiªm tóc vµ cã hÖ thèng trªn nÒn t¶ng khoa häc.

Tõ nöa cuèi thÕ kû XV trë ®i míi cã mét nÒn khoa häc tù nhiªn thùc sù. Tuy nhiªn, do tr×nh ®é vµ nÐt ®Æc tr­ng cña khoa häc thêi kú ®ã mµ ph­¬ng ph¸p siªu h×nh trë thµnh ph­¬ng ph¸p thèng trÞ trong t­ duy triÕt häc, nhÊt lµ ë thÕ kû XVII - XVIII. Khi khoa häc tù nhiªn chuyÓn tõ giai ®o¹n s­u tËp c¸c tµi liÖu sang giai ®o¹n chØnh lý c¸c tµi liÖu, ®Õn giai ®o¹n nghiªn cøu vÒ c¸c qu¸ tr×nh, vÒ sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña c¸c sù vËt th× ph­¬ng ph¸p siªu h×nh kh«ng cßn ®¸p øng ®­îc yªu cÇu cña nhËn thøc khoa häc n÷a. Sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn ®ßi hái ph¶i cã mét c¸ch nh×n biÖn chøng vÒ thÕ giíi. Vµ nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc ngay tõ ®Çu ®· ph¸t triÓn theo tinh thÇn biÖn chøng. PhÐp biÖn chøng ®­îc b¾t ®Çu víi triÕt häc cña Cant¬ vµ hoµn thiÖn víi triÕt häc cña Hªghen. Cã thÓ nãi, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö triÕt häc, Hªghen ®· tr×nh bµy mét c¸ch cã hÖ thèng nh÷ng néi dung quan träng cña phÐp biÖn chøng. Nhµ biÖn chøng lçi l¹c nµy ®· xem xÐt toµn bé thÕ giíi tù nhiªn, lÞch sö, tinh thÇn nh­ mét qu¸ tr×nh, tøc lµ nghiªn cøu chóng trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. ¤ng ®· cè g¾ng ®Ó v¹ch ra mèi liªn hÖ bªn trong cña sù ph¸t triÓn ®ã. PhÐp biÖn chøng cña Hªghen lµ mét hÖ thèng t­¬ng ®èi hoµn chØnh, tuy vËy nã bÞ bao bäc trong giíi h¹n cña thÕ giíi quan duy t©m. Hªghen coi biÖn chøng lµ sù ph¸t triÓn cña "ý niÖm tuyÖt ®èi". "ý niÖm tuyÖt ®èi" trong qu¸ tr×nh vËn ®éng ®· "tha hãa" thµnh giíi tù nhiªn vµ sau ®ã vËn ®éng trë vÒ víi chÝnh b¶n th©n m×nh trong triÕt häc tinh thÇn ("ý niÖm tuyÖt ®èi" ban ®Çu). Nh­ vËy, ë Hªghen sù ph¸t triÓn biÖn chøng cña thÕ giíi hiÖn thùc chØ lµ thÓ hiÖn cña sù tù vËn ®éng cña "ý niÖm tuyÖt ®èi" mµ th«i.

TriÕt häc Hªghen cßn béc lé m©u thuÉn gi÷a mét bªn lµ t­ t­ëng biÖn chøng, c¸ch m¹ng vµ mét bªn lµ hÖ thèng quan ®iÓm lý luËn duy t©m, khÐp kÝn, b¶o thñ.

C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· phª ph¸n vµ g¹t bá tÝnh chÊt duy t©m thÇn bÝ vµ kÕ thõa "h¹t nh©n hîp lý", tøc lµ t­ t­ëng biÖn chøng cña triÕt häc Hªghen, tõ ®ã s¸ng t¹o ra phÐp biÖn chøng duy vËt. Hai «ng chØ ra r»ng, nh÷ng ý niÖm trong ®Çu ãc cña chóng ta ch¼ng qua chØ lµ sù ph¶n ¸nh c¸c sù vËt hiÖn thùc, do ®ã b¶n th©n biÖn chøng cña ý niÖm còng chØ lµ sù ph¶n ¸nh biÖn chøng cña hiÖn thùc. Víi quan niÖm khoa häc ®ã, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· c¶i t¹o phÐp biÖn chøng tõ chç lµ duy t©m thµnh duy vËt - giai ®o¹n ph¸t triÓn cao nhÊt cña phÐp biÖn chøng.

Theo Ph.¡ngghen, phÐp biÖn chøng duy vËt lµ khoa häc vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn; khoa häc vÒ nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña tù nhiªn, cña lÞch sö loµi ng­êi vµ cña t­ duy. PhÐp biÖn chøng duy vËt n¾m sù vËt vµ ph¶n ¸nh tinh thÇn cña sù vËt chñ yÕu trong mèi liªn hÖ lÉn nhau cña chóng, trong sù ph¸t sinh vµ tiªu diÖt cña chóng.

Nh­ vËy, phÐp biÖn chøng duy vËt lµ thµnh qu¶ t­ duy s¸ng t¹o kú diÖu cña C.M¸c, Ph.¡ngghen vµ ®­îc V.I.Lªnin víi thiªn tµi cña m×nh ®· bæ sung, hoµn thiÖn, lµm cho nã trë nªn s©u s¾c vµ phong phó h¬n. PhÐp biÖn chøng duy vËt thùc sù lµ mét häc thuyÕt mang tÝnh khoa häc vµ c¸ch m¹ng hÕt søc s©u s¾c vµ triÓn ®Ó. PhÐp biÖn chøng duy vËt võa lµ häc thuyÕt vÒ b¶n thÓ luËn, võa lµ häc thuyÕt vÒ nhËn thøc luËn. §ã lµ häc thuyÕt "vÒ sù ph¸t triÓn, d­íi h×nh thøc hoµn bÞ nhÊt, s©u s¾c nhÊt vµ kh«ng phiÕn diÖn"

[1].

II. vai trß ph­¬ng ph¸p luËn cña phÐp biÖn chøng duy vËt

1. Ph­¬ng ph¸p vµ ph­¬ng ph¸p luËn

a. Ph­¬ng ph¸p

VÒ nguån gèc, thuËt "ph­¬ng ph¸p" b¾t nguån tõ tiÕng Hy L¹p "methodos", cã nghÜa lµ con ®­êng, c«ng cô nhËn thøc vµ hµnh ®éng. Theo nghÜa th«ng th­êng, ph­¬ng ph¸p lµ c¸nh thøc mµ chñ thÓ sö dông nh»m thùc hiÖn môc ®Ých v¹ch ra. Theo nghÜa khoa häc, ph­¬ng ph¸p lµ hÖ thèng nh÷ng nguyªn t¾c ®­îc ra tõ tri thøc vÒ c¸c quy luËt kh¸ch quan ®Ó ®iÒu chØnh ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t thùc tiÔn nh»m thùc hiÖn môc ®Ých nhÊt ®Þnh.

Chñ nghÜa duy vËt vµ  chñ nghÜa duy t©m quan niÖm hoµn toµn kh¸c nhau vÒ nguån vµ b¶n chÊt cña ph­¬ng ph¸p. Chñ nghÜa duy t©m coi ph­¬ng ph¸p lµ ph¹m trï cã tÝnh chÊt chñ quan thuÇn tóy. Theo hä, ®ã chØ lµ nh÷ng nguyªn t¾c do lý trÝ trÝ con ng­êi tù ý ®Æt ra ®Ó tiÖn cho viÖc nhËn vµ hµnh ®éng. Tr¸i l¹i, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh r»ng ph­¬ng ph¸p kh«ng ph¶i lµ ph¹m trï ®­îc h×nh thµnh mét c¸ch chñ quan, tïy tiÖn, kh«ng ph¶i lµ nh÷ng nguyªn t¾c cã s½n, bÊt biÕn. Ph­¬ng ph¸p cã tÝnh kh¸ch quan, mÆc dï ph­¬ng ph¸p lµ cña con ng­êi, do con ng­êi t¹o ra vµ ®­îc con ng­êi sö dông nh­ nh÷ng c«ng cô ®Ó thùc hiÖn môc ®Ých nhÊt ®Þnh. Ph­¬ng ph¸p phô thuéc vµo ®èi t­îng vµ môc ®Ých nghiªn cøu. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ ph­¬ng ph¸p ph¶n ¸nh tÝnh chÊt cña ®èi t­îng nghiªn cøu vµ môc ®Ých ho¹t ®éng cña chñ thÓ. ViÖc x¸c ®Þnh ph­¬ng ph¸p vÒ c¬ b¶n phô thuéc vµo l«gÝc kh¸ch quan cña ®èi t­îng. Tõ chç nhËn thøc hiÖn thùc kh¸ch quan, con ng­êi rót ra nh÷ng nguyªn t¾c, nh÷ng c¸ch thøc ®Ó ®Þnh h­íng cho m×nh trong nhËn thøc vµ ho¹t ®éng tiÕp theo. Cã thÓ coi nh÷ng quy luËt kh¸ch quan ®· ®­îc nhËn thøc lµ c¬ së ®Ó con ng­êi x¸c ®Þnh ph­¬ng ph¸p ®óng ®¾n. Søc m¹nh cña ph­¬ng ph¸p lµ ë chç,  trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh ®óng ®¾n quy luËt kh¸ch quan, nã ®em l¹i cho khoa häc vµ thùc tiÔn mét c«ng cô cã hiÖu qu¶ ®Ó nghiªn cøu vµ c¶i t¹o thÕ giíi.

Ph­¬ng ph¸p cã vai trß v« cïng quan träng ®èi víi ho¹t ®éng cña con ng­êi, lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quyÕt ®Þnh kÕt qu¶ nhËn thøc vµ c¶i t¹o hiÖn thùc. Víi nh÷ng ®iÒu kiÖn ®· cho phÐp, ph­¬ng ph¸p cµng ®óng ®¾n th× kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña chñ thÓ ®¹t ®­îc cµng cao vµ ng­îc ng­îc l¹i. Ph.Bªc¬n, nhµ triÕt häc ng­êi Anh ®· vÝ ph­¬ng ph¸p nh­ lµ chiÕc ®Ìn soi ®­êng cho kh¸nh l÷ hµnh trong ®ªm tèi. Nhµ triÕt häc ng­êi Ph¸p R.§ªc¸ct¬ còng rÊt chó träng vai trß cña ph­¬ng ph¸p. ChÝnh «ng lµ ng­êi ®· nªu lªn c¸c nguyªn t¾c ph­¬ng ph¸p luËn nhËn thøc khoa häc. §¸nh gi¸ cao vai trß cña ph­¬ng ph¸p, Hªghen ®ång thêi chØ ra r»ng ph­¬ng ph¸p ph¶i g¾n liÒn víi ®èi t­îng, phô thuéc vµo ®èi t­îng, ph­¬ng ph¸p lµ "linh hån cña ®èi t­îng". C¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c - Lªnin nhÊn m¹nh r»n, vÊn ®Ò kh«ng ph¶i chØ lµ ch©n lý mµ con ®­êng ®i tíi ch©n lý lµ rÊt quan träng, con ®­êng ®ã còng ph¶i cã tÝnh ch©n lý. Thùc tiÔn chØ ra r»ng, khi ®· x¸c ®Þnh ®­îc môc tiªu th× ph­¬ng ph¸p trë thµnh nh©n tè gãp phÇn quyÕt ®Þnh thµnh c«ng hay thÊt b¹i trong viÖc thùc hiÖn môc tiªu.

Trong bèi c¶nh ph¸t triÓn v« cïng m¹nh mÏ cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn nay, viÖc vËn dông nh÷ng ph­¬ng ph¸p tèi ­u ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p nh»m rót ng¾n thêi gian, tiÕt kiÖm chi phÝ, ®em l¹i hiÖu qu¶ cao ®ang lµ xu h­íng rÊt ®­îc chó träng ë n­íc ta nh»m ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh c«ng nghiÖ hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n­íc.

Ph­¬ng ph¸p cã nhiÒu lo¹i, nhiÒu cÊp ®é kh¸c nhau. XÐt vÒ lo¹i h×nh ho¹t ®éng, ph­¬ng ph¸p gåm cã: ph­¬ng ph¸p nhËn thøc vµ ph­¬ng ph¸p ho¹t ®éng thùc tiÔn.

Ph­¬ng ph¸p nhËn thøc lµ sù tæng hîp nh÷ng c¸ch thøc, nh÷ng thao t¸c cña t­ duy nh»m nhËn thøc ch©n lý.

Ph­¬ng ph¸p thùc tiÔn lµ sù tæng hîp nh÷ng biÖn ph¸p, nh÷ng ph­¬ng thøc ho¹t ®éng thùc tiÔn cô thÓ c¶m tÝnh cña con ng­êi nh»m t¸c ®éng vµo thÕ giíi kh¸ch quan.

C¶ hai lo¹i ph­¬ng ph¸p trªn ®©y ®Òu ®­îc quy ®Þnh bëi b¶n chÊt kh¸ch quan cña kh¸ch thÓ nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn.

Theo møc ®é phæ biÕn vµ ph¹m vi øng dông, ph­¬ng ph¸p ®­îc chia thµnh ph­¬ng ph¸p riªng, ph­¬ng ph¸p chung vµ ph­¬ng ph¸p phæ biÕn.

Ph­¬ng ph¸p riªng chØ ¸p dông cho tõng bé m«n khoa häc cô thÓ (ph­¬ng ph¸p vËt lý häc, ph­¬ng ph¸p to¸n häc, ph­¬ng ph¸p x· héi häc, v.v..), ph­¬ng ph¸p chung ¸p dông cho nhiÒu nghµnh khoa häc kh¸c nhau (c¸c ph­¬ng ph¸p quan s¸t, thÝ nghiÖm, m« h×nh hãa…) vµ ph­¬ng ph¸p phæ biÕn (ph­¬ng ph¸p cña triÕt häc M¸c - Lªnin) ®­îc ¸p dông cho mäi lÜnh vùc khoa häc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn.

Mçi ph­¬ng ph¸p ®Òu cã vÞ trÝ nhÊt ®Þnh, ®ång thêi gi÷a chóng l¹i cã quan hÖ biÖn chøng víi nhau. Do ®ã, kh«ng nªn coi ph­¬ng ph¸p lµ ngang b»ng nhau hoÆc thay thÕ ph­¬ng ph¸p nµy b»ng ph­¬ng ph¸p kh¸c mét c¸ch tïy tiÖn, kh«ng nªn ®Ò cao ph­¬ng ph¸p nµy vµ h¹ thÊp ph­¬ng ph¸p kia. Trong qu¸ tr×nh ho¹t nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn, con ng­êi th­êng sö dông mét c¸ch phèi hîp, ®an xen c¸c lo¹i ph­¬ng ph¸p. Cïng mét ®èi t­îng t¸c ®éng hay mét c«ng viÖc, con ng­êi cã thÓ sö dông nhiÒu ph­¬ng ph¸p kh¸c nhau nh­ng trong ®ã ph¶i biÕt lùa chän nh÷ng ph­¬ng ph¸p tèi ­u nhÊt, mang l¹i hiÖu qu¶ cao nhÊt.

b. Ph­¬ng ph¸p luËn

Trong mäi lÜnh vùc ho¹t ®éng, con ng­êi cÇn ph¶i x©y dùng cho m×nh mét hÖ thèng c¸c ph­¬ng ph¸p vµ ph¶i biÕt sö dông c¸c ph­¬ng ph¸p mét c¸ch thÝch hîp ®Ó cã ®­îc kÕt qu¶ cao nhÊt. §iÒu nµy dÉn tíi sù ra ®êi cña khoa häc vÒ ph­¬ng ph¸p (ph­¬ng ph¸p luËn).

Ph­¬ng ph¸p luËn lµ mét hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm lý luËn, nh÷ng nguyªn t¾c xuÊt ph¸t cã c¨n cø khoa häc vµ thùc tiÔn ®Ó chØ ®¹o chñ thÓ trong viÖc lùa chän ph­¬ng ph¸p còng nh­ x¸c ®Þnh ph¹m vi, kh¶ n¨ng øng dông ph­¬ng ph¸p mét c¸ch hîp lý, ®¹t kÕt qu¶ cao nhÊt.

Ph­¬ng ph¸p luËn cã tÝnh chÊt thuÇn tóy vÒ mÆt lý luËn, nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong ®ã nÆng vÒ t­ duy lý tÝnh; cßn ph­¬ng ph¸p l¹i bao hµm c¶ lý luËn vµ thùc tiÔn, trong ®ã võa cã t­ duy lý tÝnh võa lµ kinh nghiÖm c¶m tÝnh. Môc ®Ých cña ph­¬ng ph¸p luËn kh«ng ph¶i ®Ó x¸c ®Þnh tõng ph­¬ng ph¸p ®¬n lÎ, cô thÓ mµ chñ yÕu lµ ®Ó soi räi nh÷ng nguyªn t¾c chung, cã tÝnh hîp lý trong viÖc x¸c ®Þnh, ¸p dông ph­¬ng ph¸p.

Tuy ph­¬ng ph¸p vµ ph­¬ng ph¸p luËn kh¸c nhau nh­ng l¹i thèng nhÊt h÷u c¬ víi nhau. Ph­¬ng ph¸p luËn lµ c¬ së ®Ó nghiªn cøu c¸c ph­¬ng ph¸p cô thÓ, cßn ph­¬ng ph¸p cô thÓ ph¶i lÊy nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng nguyªn t¾c cña ph­¬ng ph¸p luËn lµm c¨n cø xuÊt ph¸t.

Ph­¬ng ph¸p luËn còng ®­îc ph©n chia theo c¸c cÊp ®é kh¸c nhau: ph­¬ng ph¸p luËn bé m«n, ph­¬ng ph¸p luËn khoa häc chung vµ ph­¬ng ph¸p luËn chung nhÊt.

Ph­¬ng ph¸p luËn bé m«n lµ ph­¬ng ph¸p luËn cña c¸c bé m«n khoa häc cô thÓ (to¸n, vËt lý, sinh, lÞch sö...), ®ã lµ nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng nguyªn t¾c xu©t ph¸t ®Ó x¸c ®Þnh c¸c ph­¬ng ph¸p nh»m gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô khoa häc thuéc ph¹m vi nghiªn cøu cña tõng bé m«n.

Ph­¬ng ph¸p luËn khoa häc chung lµ nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng nguyªn t¾c chung h¬n ph­¬ng ph¸p luËn bé m«n, chØ ®¹o ph­¬ng ph¸p luËn cña mét nhãm nghµnh khoa häc nhÊt ®Þnh. Ch¼ng h¹n, ph­¬ng ph¸p luËn chung cña c¸c nghµnh khoa häc tù nhiªn, ph­¬ng ph¸p luËn chung cña c¸c nghµnh khoa häc x· héi - nh©n v¨n, v.v..

Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vÒ chiÒu s©u cña khoa häc ®ßi hái c¸c bé m«n khoa häc võa cã sù liªn kÕt ngµnh võa cã sù ph©n ngµnh. Tõ sù ph©n ngµnh mµ ph­¬ng ph¸p luËn cña mét bé m«n ®· trë thµnh ph­¬ng ph¸p luËn khoa chung khi bé m«n ®ã ®· ph¸t triÓn vµ ph©n chia thµnh nh÷ng ph©n m«n ®éc lËp cã chøc n¨ng vµ nhiÖm vô riªng. Ch¼ng h¹n, ph­¬ng ph¸p luËn to¸n häc trë thµnh ph­¬ng ph¸p luËn khoa chung cho c¸c bé m«n to¸n häc cô thÓ nh­ sè häc, h×nh häc, ®¹i sè, v.v..

Ph­¬ng ph¸p luËn chung nhÊt lµ ph­¬ng ph¸p luËn triÕt häc. Nã kh¸i qu¸t nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng nguyªn t¾c chung nhÊt lµm c¨n cø xuÊt ph¸t cho viÖc x¸c ®Þnh ph­¬ng ph¸p luËn chung, ph­¬ng ph¸p luËn bé m«n vµ c¸c ph­¬ng ph¸p ho¹t ®éng nhËn thøc, ho¹t ®éng thùc tiÔn.

C¸c lo¹i ph­¬ng ph¸p luËn võa cã tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi, võa x©m nhËp vµo nhau, bæ sung cho nhau tuy kh«ng thÓ thay thÕ chøc n¨ng, vai trß cña nhau. TÊt c¶ c¸c lo¹i ph­¬ng ph¸p luËn nªu trªn hîp thµnh mét hÖ thèng tæng hîp c¸c khoa häc vÒ ph­¬ng ph¸p, ®ãng vai trß chØ ®¹o chñ thÓ trong qu¸ tr×nh x¸c ®Þnh, vËn dông c¸c ph­¬ng ph¸p cô thÓ mét c¸ch ®óng ®¾n. Trong tÊt c¶ c¸c lo¹i ph­¬ng ph¸p luËn th× phÐp biÖn chøng duy vËt lµ ph­¬ng ph¸p luËn chug nhÊt cña nhËn thøc khoa häc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn.

2. Sù thèng nhÊt gi÷a lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p trong phÐp biÖn chøng duy vËt

Do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau mµ trong c¸c hÖ thèng triÕt häc tr­íc M¸c, lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p th­êng bÞ t¸ch rêi, ®èi lËp nhau. Chñ nghÜa duy vËt, thÕ giíi quan duy vËt nh­ng ph­¬ng ph¸p l¹i siªu h×nh, m¸y mãc. Trong khi ®ã, phÐp biÖn chøng nh­ng l¹i ®­îc x©y dùng trªn lËp tr­êng duy t©m. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· gi¶i phãng chñ nghÜa duy vËt cò khái tÝnh chÊt siªu h×nh, m¸y mãc, ®ång thêi ®­a phÐp biÖn chøng tho¸t ra khái vá bäc duy t©m, thÇn bÝ. C¶i t¹o mét c¸ch triÖt ®Ó chñ nghÜa duy vËt cò vµ phÐp biÖn chøng cña Hªghen, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· x©y dùng thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng.

TriÕt häc duy vËt biÖn chøng lµ sù thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a thÕ giíi quan duy vËt mang tÝnh triÖt ®Ó vµ ph­¬ng ph¸p biÖn chøng thùc sù khoa häc, nã kh¸c h¼n vÒ chÊt so víi chñ nghÜa duy vËt cò vµ phÐp biÖn chøng tr­íc kia. Do ®ã, trong triÕt häc M¸c, phÐp biÖn chøng kh«ng chØ lµ ph­¬ng ph¸p biÖn chøng mµ cßn lµ lý luËn duy vËt, chñ nghÜa duy vËt kh«ng chØ lµ lý luËn duy vËt mµ cßn lµ ph­¬ng ph¸p biÖn chøng. Lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p, thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn thèng nhÊt víi nhau trong mét chØnh thÓ vµ trë thµnh mét häc thuyÕt ph¶n ¸nh ®óng ®¾n hiÖn thùc kh¸ch quan, ®ång thêi chØ ra nh÷ng c¸ch thøc ®Ó ®Þnh h­íng cho con ng­êi trong nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn.

Do cã sù thèng nhÊt gi÷a lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p nªn triÕt häc M¸c ®· kh¾c phôc mét c¸ch c¨n b¶n tÝnh chÊt duy t©m, siªu h×nh cña triÕt häc cò trong viÖc xem xÐt c¸c diÔn biÕn cña lÞch sö x· héi. Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö lµ s¸ng t¹o vÜ ®¹i cña C.M¸c vµ Ph.¡ngghen. Nã ®­îc soi räi b»ng thÕ gíi quan duy vËt vµ t­ t­ëng biÖn chøng, v× thÕ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö ®­îc coi lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vÒ lÞch sö x· héi.

3. PhÐp biÖn chøng duy vËt víi tÝnh c¸ch lµ lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p

a. Vai trß cña phÐp biÖn chøng duy vËt víi tÝnh c¸ch lµ lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p

TÊt c¶ c¸c m«n khoa häc ®Òu cã chøc n¨ng, vai trß vÒ lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p. Nhê sù soi s¸ng cña chøc n¨ng, vai trß cña lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p mµ c¸c khoa häc ngµy cµng x©m nhËp vµo chiÒu réng, chiÒu s©u cña kh¸ch thÓ hiÖn thùc vµ ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh tùu v« cïng to lín. Nh÷ng thµnh tùu thu ®­îc tõ c¸c ph¸t minh ®· t¹o c¬ së v÷ng ch¾c cho nh÷ng dù ®o¸n khoa häc míi, thóc ®Èy khoa häc tiÕn lªn trªn nh÷ng nÊc thang míi cña sù ph¸t triÓn, ®¸p øng kÞp thêi c¸c nhu cÇu cña thùc tiÔn x· héi.

Kh¸c víi c¸c khoa häc cô thÓ, phÐp biÖn chøng duy vËt v¹ch ra nh÷ng mèi liªn hÖ phæ biÕn nhÊt, nh÷ng quy luËt vËn ®éng vµ ph¸t triÓn chung nhÊt cña tån t¹i vµ nhËn thøc, do ®ã chøc n¨ng cña nã còng ®­îc thÓ hiÖn ë cÊp ®é chung nhÊt, vai trß thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn cña nã bao qu¸t tÊt c¶ mäi lÜnh vùc cña ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng c¶i t¹o thÕ giíi.

Víi tÝnh c¸ch lµ lý luËn triÕt häc, phÐp biÖn chøng gåm c¸c nguyªn lý, ph¹m trï, quy luËt. PhÐp biÖn chøng thèng nhÊt víi lý luËn nhËn thøc vµ l«gÝc häc. ThÓ thèng nhÊt ®ã t¹o nªn nh÷ng c¨n cø lý luËn ®Ó gi¶i thÝch ®óng ®¾n b¶n chÊt cña tù nhiªn vµ lÞch sö x· héi vµ t­ duy. §ã lµ mét hÖ thèng c¸c quan ®iÓm vÒ thÕ giíi quan thÓ hiÖn t­ t­ëng duy vËt triÖt ®Ó, ®ång thêi còng lµ hÖ thèng ph­¬ng ph¸p luËn khoa häc gãp phÇn ®Þnh h­íng ®óng ®¾n cho mäi ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn. Søc m¹nh cña phÐp biÖn chøng duy vËt lµ ë chç nã lµ c¬ së lý luËn v÷ng ch¾c ®Ó x¸c ®Þnh môc ®Ých, nhiÖm vô, ph­¬ng ph¸p, ph­¬ng tiÖn hµnh ®éng.

PhÐp biÖn chøng ®­îc sö dông lµm c«ng cô ®Ó nghiªn cøu tõ c¸i ®· biÕt ®Õn c¸i ch­a biÕt, gi¶i thÝch nh÷ng hiÖn t­îng, nh÷ng quy luËt míi ®­îc ph¸t hiÖn vµ chØ ®¹o ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi.

PhÐp biÖn chøng duy vËt gióp con ng­êi dù kiÕn c¸c xu h­íng, c¸c ®Æc ®iÓm chung cña c¸c hiÖn t­îng ®ang vËn ®éng, ph¸t triÓn; ph¸t hiÖn b¶n chÊt, nguån gèc, ®éng lùc, c¬ cÊu vµ quy luËt biÕn ®æi chung cña c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn vµ x· héi.

PhÐp biÖn chøng duy vËt ®ãng vai trß gîi më, ®Þnh h­íng vµ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña khoa häc chuyªn ngµnh. Thùc tiÔn lÞch sö ®· chøng minh r»ng, nÕu c¸c nhµ khoa häc bÞ chi phèi bëi thÕ thÕ quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn cña c¸c trµo l­u triÕt häc lçi thêi th× kh«ng thÓ ®¹t ®­îc c¸c thµnh tùu ®¸ng kÓ trong lÜnh vùc chuyªn m«n. Ng­îc l¹i, nÕu c¸c nhµ khoa häc ®­îc chØ dÉn bëi c¸c t­ t­ëng triÕt häc tiªn tiÕn th× hä sÏ ®¹t tíi ®Ønh cao trong sù nghiÖp nghiªn cøu cña m×nh. Ph.¡ngghen ®· chØ ra r»ng: "Mét d©n téc muèn ®øng v÷ng trªn ®Ønh cao cña khoa häc th× kh«ng thÓ kh«ng cã t­ duy lý luËn" vµ víi khoa häc hiÖn ®¹i, ph­¬ng ph¸p t­ duy duy nhÊt ®óng ®¾n lµ phÐp biÖn chøng duy vËt.

Vai trß cña phÐp biÖn chøng duy vËt ®­îc V.I.Lªnin kh¸i qu¸t b»ng 16 nguyªn lý næi tiÕng ë trong "Bót ký triÕt häc". Nh÷ng nguyªn lý ®ã ®­îc Lªnin tr×nh bµy nh­ lµ c¸c yÕu tè trong sù cÊu thµnh cña phÐp biÖn chøng duy vËt. C¸c nguyªn lý mµ V.I.Lªnin nªu lªn ®· x¸c ®Þnh ph­¬ng thøc vµ ph­¬ng ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu mét c¸ch toµn diÖn c¸c hiÖn t­îng cña thÕ giíi kh¸ch quan theo b¶n chÊt biÖn chøng cña chóng, x¸c ®Þnh c¸c nguyªn t¾c ph­¬ng ph¸p luËn c¬ b¶n mµ qu¸ tr×nh nghiªn cøu cÇn tu©n thñ. C¸c nguyªn t¾c ®ã cßn t¹o kh¶ n¨ng vÒ tÝnh mÒm dÎo, linh ho¹t trong c¸c ph­¬ng ph¸p, thñ thuËt nghiªn cøu. §ång thêi, c¸c nguyªn lý Êy cßn gi÷ chøc n¨ng quy ®Þnh vµ ®iÒu chØnh qu¸ tr×nh s¸ng t¹o khoa häc phï hîp víi l«gÝc ph¸t triÓn cña ®èi t­îng nghiªn cøu trong nh÷ng ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh cô thÓ.

b. C¸c nguyªn t¾c ph­¬ng ph¸p luËn c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt

Nh÷ng ®Æc tr­ng mang tÝnh phæ qu¸t cña toµn bé thÕ giíi hiÖn thùc ®­îc kh¸i qu¸t thµnh hai nguyªn lý cña phÐp biÖn chøng duy vËt: nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn.

Nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn ®­îc kh¸i qu¸t nh­ mét bøc tranh toµn c¶nh, trong ®ã bao gåm nh÷ng mèi liªn hÖ ch»ng chÞt cña giíi tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy. TÝnh chÊt v« h¹n cña thÕ giíi vËt chÊt vµ tÝnh chÊt h÷u h¹n, t¹m thêi cña mçi sù vËt, hiÖn t­îng, mçi qu¸ tr×nh vËn ®éng chØ cã thÓ gi¶i thÝch ®­îc b»ng mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ ®­îc quyÕt ®Þnh bëi nhiÒu h×nh thøc liªn hÖ cã vai trß, vÞ trÝ, ®Æc ®iÓm kh¸c nhau. Sù liªn hÖ ®ã lµ tÊt yÕu kh¸ch quan cña thÕ giíi hiÖn thùc. Tõ ®ã rót ra quan ®iÓm toµn diÖn nh­ lµ nguyªn t¾c ph­¬ng ph¸p luËn chung nhÊt chØ ®¹o mäi suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña con ng­êi. Quan ®iÓm toµn diÖn ®ßi hái chóng ta ph¶i qu¸n triÖt c¸c yªu cÇu sau:

Thø nhÊt, ph¶i xem xÐt toµn diÖn c¸c mèi liªn hÖ, kh«ng bá qua mèi liªn hÖ nµo.

Thø hai, trong toµn bé c¸c mèi liªn hÖ cña sù vËt, ph¶i x¸c ®Þnh ®­îc c¸c mèi liªn b¶n chÊt, mèi liªn hÖ chñ yÕu ®Ó ®Ò ra nhiÖm vô, ph­¬ng ph¸p hµnh ®éng cho phï hîp.

Thø ba, cÇn ®Æt c¸c mèi liªn hÖ b¶n chÊt, mèi liªn hÖ chñ yÕu trong sù t¸c ®éng qua l¹i víi toµn bé c¸c mèi liªn hÖ kh¸c cña sù vËt ®Ó b¶o ®¶m tÝnh ®ång bé khi gi¶i quyÕt bÊt cø c«ng viÖc g×. Quan ®iÓm toµn diÖn ®ßi hái chèng l¹i mäi sù suy nghÜ vµ hµnh ®éng mang tÝnh phiÕn diÖn, chung chung, siªu h×nh.

Nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn chØ ra tÝnh tÊt yÕu cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy. §©y chÝnh lµ c¬ së lý luËn cña quan ®iÓm ph¸t triÓn. Quan ®iÓm nµy ®­îc coi lµ nguyªn t¾c chung chØ ®¹o suy nghÜ, hµnh ®éng cña con ng­êi. Yªu cÇu cña nguyªn t¾c lµ ph¶i xem xÐt sù vËt trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn, ph¶i nh×n thÊy chiÒu h­íng biÕn ®æi cña cña nã; ®ßi hái t­ duy cña chóng ta ph¶i n¨ng ®éng, linh ho¹t, mÒm dÎo, ph¶i nhËn thøc ®­îc c¸i míi, ñng hé c¸i míi vµ ph¶i cã niÒm tin v÷ng ch¾c ë t­¬ng lai.

Mèi liªn hÖ cña c¸c sù vËt, hiÖn t­îng lµ mèi liªn hÖ kh¸ch quan vµ phæ biÕn. §ång thêi, mçi sù vËt, hiÖn t­îng cã ®êi sèng riªng, cã ®Æc ®iÓm h×nh thµnh, ph¸t triÓn kh«ng gièng nhau. Tõ ®ã, viÖc qu¸n triÖt quan ®iÓm lÞch sö - cô thÓ còng lµ yªu cÇu rÊt quan träng vÒ mÆt ph­¬ng ph¸p luËn. Quan ®iÓm nµy ®ßi hái chóng ta trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn ph¶i "ph©n tÝch cô thÓ trong mét t×nh h×nh cô thÓ". V.I.Lªnin coi nguyªn t¾c lÞch sö - cô thÓ lµ b¶n chÊt linh hån sèng cña chñ nghÜa M¸c, bëi ch©n lý bao giê còng mang tÝnh cô thÓ chø kh«ng cã ch©n lý trõu t­îng, chung chung. Ch©n lý lµ cô thÓ v× thÕ nªn c¸ch m¹ng ph¶i s¸ng t¹o, cã s¸ng t¹o míi giµnh ®­îc th¾ng lîi. §©y lµ yªu cÇu b¾t buéc ®ßi hái chóng ta ph¶i tu©n thñ, nÕu xa rêi nguyªn t¾c nµy nhÊt ®Þnh sÏ r¬i vµo vòng lÇy cña c¨n bÖnh gi¸o ®iÒu, kinh nghiÖm chñ nghÜa, m¸y mãc, v.v..

Lý luËn vÒ c¸c cÆp ph¹m trï vµ c¸c quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt nh­ lµ sù cô thÓ hãa vµ lµm s¸ng tá nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn. Kh¸c víi c¸c nguyªn lý (nh÷ng quan ®iÓm bao qu¸t vÒ nh÷ng ®Æc tÝnh chung cña thÕ giíi), c¸c cÆp ph¹m trï, c¸c quy luËt cña phÐp biÖn chøng duy vËt lµ lý luËn nghiªn cøu tÝnh tÊt yÕu cña c¸c mèi liªn hÖ trong khuynh h­íng ph¸t triÓn cña hiÖn thùc.

C¸c cÆp ph¹m trï c¸i riªng vµ c¸i chung, tÊt nhiªn vµ ngÉu nhiªn, b¶n chÊt vµ hiÖn t­îng võa thÓ hiÖn ý nghÜa thÕ giíi quan duy vËt võa lµ c¬ së ph­¬ng ph¸p luËn trùc tiÕp cña c¸c ph­¬ng ph¸p nh­: ph©n tÝch vµ tæng hîp, quy n¹p vµ diÔn dÞch, kh¸i qu¸t hãa, trõu t­îng hãa nh»m  gióp chóng ta rót ra mèi liªn hÖ b¶n chÊt, tõ ®ã hiÓu ®­îc toµn bé c¸c mèi liªn hÖ theo mét hÖ thèng nhÊt ®Þnh.

C¸c cÆp ph¹m trï nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶, kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc lµ c¬ së ph­¬ng ph¸p luËn ®Ó hiÓu râ tr×nh tù kÕ tiÕp nhau cña c¸c mèi liªn hÖ vµ sù ph¸t triÓn lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn. Con ng­êi cÇn x¸c ®Þnh nguyªn nh©n nµo dÉn ®Õn kÕt qu¶, t×m c¸c nguyªn nh©n c¬ b¶n, nguyªn nh©n chñ yÕu, nguyªn nh©n bªn trong vµ t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó nguyªn nh©n cã thÓ dÉn ®Õn kÕt qu¶. Con ng­êi ph¶i ph¸t hiÖn, lùa chän kh¶ n¨ng vµ gãp phÇn t¸c ®éng tÝch cùc ®Ó kh¶ n¨ng biÕn thµnh hiÖn thùc.

CÆp ph¹m trï néi dung vµ h×nh thøc lµ c¬ së ph­¬ng ph¸p luËn ®Ó t×m tßi vµ sö dông c¸c h×nh thøc phï hîp víi néi dung. Cã thÓ sö dông nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau trong cïng mét néi dung trªn c¬ së xuÊt ph¸t tõ c¸c yÕu tè néi t¹i cÊu thµnh néi dung chø kh«ng ®­îc tïy tiÖn sö dông c¸c h×nh thøc kh«ng phï hîp víi l«gÝc kh¸ch quan cña néi dung. Còng qua ®©y, ta thÊy r»ng ph­¬ng ph¸p nhËn thøc, ho¹t ®éng thùc tiÔn lµ rÊt ®a d¹ng, con ng­êi cã thÓ sö dông nhiÒu ph­¬ng ph¸p kh¸c nhau ®Ó ®¹t ®­îc môc ®Ých ®· ®Ò ra.

Ba quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt cã ý nghÜa ph­¬ng ph¸p luËn chØ ®¹o mäi ho¹t ®éng cña con ng­êi ®Ó thùc hiÖn quan ®iÓm toµn diÖn, quan ®iÓm ph¸t triÓn vµ quan ®iÓm lÞch sö - cô thÓ trªn c¬ së nhËn thøc nguån gèc, ®éng lùc, c¸ch thøc vµ xu huíng ph¸t triÓn cña c¸c sù vËt, hiÖn t­îng trong thÕ giíi.

Quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp ®­îc coi lµ "h¹t nh©n" cña phÐp biÖn chøng duy vËt. Quy luËt nµy v¹ch râ nguån gèc, ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn lµ qu¸ tr×nh ®Êu tranh gi¶i quyÕt m©u thuÉn vèn cã cña sù vËt. Tõ ®ã, vÒ mÆt ph­¬ng ph¸p luËn, yªu cÇu ph¶i nhËn thøc ®óng ®¾n m©u thuÉn cña sù vËt, qu¸ tr×nh triÓn khai vµ ®Êu tranh gi¶i quyÕt m©u thuÉn; ph¶i x¸c ®Þnh ®©u lµ m©u thuÉn c¬ b¶n, ®©u lµ m©u thuÉn chñ yÕu, ph©n biÖt râ m©u thuÉn nµo lµ m©u thuÉn ®èi kh¸ng, m©u thuÉn nµo lµ m©u thuÉn kh«ng ®èi kh¸ng; cÇn qu¸n triÖt nguyªn t¾c: ®· lµ m©u thuÉn th× chØ cã thÓ gi¶i quyÕt b»ng sù ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp, tuy nhiªn h×nh thøc ®Êu tranh rÊt ®a d¹ng, linh ho¹t, tïy thuéc vµo tÝnh chÊt vµ hoµn c¶nh cô thÓ cña tõng lo¹i m©u thuÉn. Quy luËt m©u thuÉn lµ c¬ së ph­¬ng ph¸p luËn chØ ®¹o mäi ho¹t ®éng cña con ng­êi nh»m c¶i t¹o tù nhiªn vµ x· héi, lµ c¬ së cña nghÖ thuËt vËn dông m©u thuÉn cã lîi cho c¸ch m¹ng, hßa b×nh vµ tiÕn bé x· héi.

Quy luËt chuyÓn hãa tõ nh÷ng biÕn ®æi vÒ l­îng dÉn tíi nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt vµ ng­îc l¹i ph¶n ¸nh c¸ch thøc cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lµ ®i tõ nh÷ng biÕn ®æi tuÇn tù (dÇn dÇn) vÒ l­îng ®Õn giíi h¹n cña ®é th× g©y ra sù biÕn ®æi c¬ b¶n vÒ chÊt th«ng qua b­íc nh¶y vät vµ ng­îc l¹i. §ã lµ c¬ së ph­¬ng ph¸p luËn chung cho mäi c¬ chÕ ph¸t triÓn trong ®êi sèng tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy. Quy luËt nµy ®ßi hái chóng ta ph¶i qu¸n triÖt c¸c yªu cÇu sau:

Thø nhÊt, kiªn tr×, tÝch cùc, tÝch lòy vÒ l­îng ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho sù thay ®æi vÒ chÊt, chèng chñ nghÜa chñ quan duy ý chÝ, th¸i ®é n«n nãng, "t¶ khuynh".

Thø hai, khi l­îng ®· ®­îc tÝch lòy ®Õn giíi h¹n ®é th× ph¶i m¹nh d¹n thùc hiÖn c¸c b­íc nh¶y vät, c¸ch m¹ng, chèng th¸i ®é do dù, b¶o thñ, tr× trÖ, "h÷u khuynh".

Thø ba, tÝch cùc vËn dông linh ho¹t c¸c h×nh thøc nh¶y vät thÝch hîp ®Ó ®Èy nhanh qu¸ tr×nh ph¸t triÓn.

Quay luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh kh¸i qu¸t khuynh h­íng ph¸t triÓn theo h×nh thøc "xo¸y èc", tÝnh chÊt chu kú trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña thÕ giíi hiÖn thùc. §ã lµ c¬ së ph­¬ng ph¸p luËn cña nguyªn t¾c phñ ®Þnh biÖn chøng, chØ ®¹o ph­¬ng ph¸p t­ duy vµ hµnh ®éng cña con ng­êi. Phñ ®Þnh biÖn chøng ®ßi hái ph¶i t«n träng tÝnh kÕ thõa, song kÕ thõa ph¶i cã chän läc, kÕ thõa theo tinh thÇn phª ph¸n, c¶i t¹o cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn míi. Do ®ã, cÇn chèng c¶ hai khuynh h­íng: hoÆc lµ kÕ thõa ""nguyªn xi"", m¸y mãc, rËp khu«n hoÆc lµ phñ ®Þnh s¹ch tr¬n ®èi víi qu¸ khø theo kiÓu h­ v« chñ nghÜa. VÊn ®Ò phñ ®Þnh vµ kÕ thõa cã ý nghÜa ph­¬ng ph¸p luËn v« cïng thiÕt thùc ®èi víi viÖc x©y dùng mét nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn ®Ëm ®· b¶n s¾c d©n téc ë n­íc ta hiÖn nay.

Tãm l¹i, mçi nguyªn lý, mçi ph¹m trï, mçi quy luËt cña phÐp biÖn chøng duy vËt ®Òu chøa ®ùng ý nghÜa ph­¬ng ph¸p luËn quan träng, v× thÕ ph¶i biÕt vËn dông tæng hîp chóng trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn c¸ch m¹ng.

IV. VËn dông chøng phÐp biÖn chøng duy vËt vµo viÖc nhËn thøc vµ c¶i t¹o x· héi

1. TÝnh ®Æc thï cña x· héi

X· héi lµ mét bé phËn hîp thµnh cña thÕ giíi hiÖn thùc. X· héi võa vËn ®éng theo quy luËt chung cña thÕ giíi vËt chÊt võa vËn ®éng theo quy luËt ®Æc thï cña nã. §ã lµ mét hÖ thèng cÊu tróc hoµn chØnh nh­ng còng rÊt phøc t¹p vÒ b¶n chÊt.

Kh¸i niÖm x· héi loµi ng­êi mang tÝnh bao qu¸t, nã bao gåm kh«ng chØ nh÷ng ng­êi hiÖn ®ang sèng mµ cßn c¶ nh÷ng thÕ hÖ ng­êi ®· qua vµ sÏ ®Õn, nghÜa lµ gåm toµn bé nh©n lo¹i trong qu¸ khø vµ t­¬ng lai.

NÒn t¶ng sinh tån cña x· héi lµ ho¹t ®éng lao ®éng cña con ng­êi. Hµnh ®éng cña con ng­êi lµ hµnh ®éng cã ý thøc chø kh«ng ph¶i lµ hµnh ®éng mï qu¸ng; hµnh ®éng ®ã xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu, lîi Ých, ®éng c¬, môc ®Ých vµ t­ t­ëng nhÊt ®Þnh. LÞch sö do con ng­êi t¹o ra nh­ng con ng­êi ph¶i tu©n thñ theo quy luËt cña lÞch sö.

[1] C.M¸c vµ ¨ngghen: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1994, t. 20, tr. 37.

[1] C.M¸c vµ ¨ngghen: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1994, t. 20, tr. 696.

[1] V. I. Lªnin: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1994, t. 20, tr. 53.