Bồi dưỡng học sinh giỏi Vật Lý THPT

Tr­êng THPT ThuËn Thµnh sè 1

Mét sè vÊn ®Ò vÒ c«ng t¸c båi d­ìng häc sinh giái

(Tham luËn t¹i Héi nghÞ trao ®æi kinh nghiÖm båi d­ìng häc sinh giái)

                                                                                                                           Hµ ®øc tó

I.Vai trß cña c«ng t¸c båi d­ìng häc sinh giái.

  §Æc tr­ng cña con ng­êi lµ ho¹t ®éng cã ý thøc. N¨ng suÊt lao ®éng cña mçi ng­êi phô thuéc rÊt nhiÒu vµo tri thøc cña ng­êi ®ã. Nhµ khoa häc giái cã thÓ ph¸t minh ra nh÷ng m¸y mãc, quy tr×nh, ph­¬ng ph¸p gióp cho n¨ng suÊt lao ®éng t¨ng lªn hµng chôc, hµng tr¨m , hµng ngh×n lÇn. Nhµ qu¶n lý hay chÝnh trÞ gia giái cã thÓ t¹o ra sù céng h­ëng søc m¹nh cña hµng tr¨m, hµng ngh×n , hµng triÖu ng­êi. V× vËy , nh©n tµi cã vai trß ®Æc biÖt quan träng trong c«ng cuéc x©y dùng x· héi v¨n minh. Nh÷ng n­íc v¨n minh ®Òu lµ nh÷ng n­íc båi d­ìng vµ sö dông ®­îc nhiÒu nh©n tµi.

 §¶ng ta quan niÖm “ HiÒn tµi lµ nguyªn khÝ cña quèc gia” vµ rÊt coi träng viÖc båi d­ìng nh©n tµi cho ®Êt n­íc. Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o còng cã nh÷ng chñ tr­¬ng míi vÒ c«ng t¸c båi d­ìng häc sinh giái . §ã lµ tiÕp tôc chó träng x©y dùng hÖ thèng c¸c tr­êng chuyªn mét c¸ch hoµn thiÖn h¬n, khuyÕn khÝch vµ t«n vinh c¸c häc sinh xuÊt s¾c ®¹t thµnh tÝch cao. VËn dông c¸ch d¹y häc ph©n ho¸ vµo båi d­ìng häc sinh giái : C¸c tr­êng chuyªn cã thÓ x©y dùng ph©n phèi ch­¬ng tr×nh riªng phï hîp víi kh¶ n¨ng tiÕp thu  cña häc sinh. C¸c em häc sinh cã n¨ng khiÕu cã thÓ ®­îc häc víi ch­¬ng tr×nh cã tèc ®é cao h¬n häc sinh b×nh th­êng…

 Tr­êng THPT ThuËn Thµnh sè 1 cã truyÒn thèng coi c«ng t¸c båi d­ìng häc sinh giái lµ c«ng t¸c mòi nhän vµ träng t©m. Nã cã t¸c dông thiÕt thùc vµ m¹nh mÏ n©ng cao tr×nh ®é chuyªn m«n nghiÖp vô cña ®éi ngò c¸c thÇy c« gi¸o, n©ng cao chÊt l­îng gi¸o dôc kh¼ng ®Þnh th­¬ng hiÖu cña nhµ tr­êng, t¹o ra khÝ thÕ h¨ng say v­¬n lªn häc tËp giµnh nh÷ng ®Ønh cao trong häc sinh.

 II. Nh÷ng chñ tr­¬ng cña nhµ tr­êng vÒ c«ng t¸c båi d­ìng häc sinh giái

 1.­u tiªn c«ng t¸c båi d­ìng häc sinh giái.

 -Ph©n c«ng c¸c thÇy c« gi¸o giái trùc tiÕp phô tr¸ch båi d­ìng c¸c ®éi häc sinh giái.

 -T¹o mäi ®iÒu kiÖn ®Ó c¸c thÇy c« gi¸o trÎ tÝch luü kiÕn thøc, häc hái ph­¬ng ph¸p vµ kinh nghiÖm , n©ng cao tr×nh ®é, nhanh chãng ®¶m nhËn ®­îc nhiÖm vô båi d­ìng häc sinh giái víi chÊt l­îng ngµy cµng cao.

 -Dµnh nhiÒu thêi gian , lËp kÕ ho¹ch triÓn khai sím vµ phï hîp, bè trÝ phßng häc, n©ng cao dÇn vµ tõng b­íc chÕ ®é cho c¸c thÇy c« gi¸o båi d­ìng häc sinh giái thÓ hiÖn ë hai biÖn ph¸p song song: tÝnh hÖ sè cho c¸c tiÕt båi d­ìng HSG vµ møc khen th­ëng cho c¸c gi¶i. T«n vinh c¸c thÇy c« gi¸o vµ häc sinh ®¹t nhiÒu thµnh tÝch xuÊt s¾c.

 2.Ph¸t huy trÝ tuÖ cña tËp thÓ, ®Ò cao n¨ng lùc vµ tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n:

  Nhµ tr­êng, c¸c tæ nhãm chuyªn m«n, c¸c ®oµn thÓ ®Òu cÇn coi träng c«ng t¸c båi d­ìng häc sinh giái .

 -Nhµ tr­êng cÇn quan t©m t¹o nhiÒu ®iÒu kiÖn tèt cho BDHSG.

-Coi båi d­ìng ®éi häc sinh giái mçi m«n lµ nhiÖm vô chung cña tæ (nhãm) chuyªn m«n . C¸c thÇy c« gi¸o giái, cã kinh nghiÖm cÇn x©y dùng ch­¬ng tr×nh, néi dung, hÖ thèng luyÖn tËp cô thÓ ®Çy ®ñ chi tiÕt, ®óc kÕt kinh nghiÖm thµnh tµi liÖu chung quý gi¸ cña nhµ tr­êng qua c¸c thÕ hÖ, truyÒn ®¹t l¹i cho c¸c lùc l­îng trÎ . C¸c thÇy c« gi¸o trÎ cÇn tÝch cùc chñ ®éng nghiªn cøu, t×m tßi, kh¸m ph¸ , tËn dông c«ng nghÖ th«ng tin ®Ó tÝch luü kiÕn thøc n©ng cao tr×nh ®é. LÊy nç lùc cña b¶n th©n lµ chÝnh , coi viÖc häc hái vèn kiÕn thøc, kinh nghiÖm cña c¸c thÕ hÖ ®i tr­íc lµ quan träng trong viÖc ®Þnh h­íng t×m tßi, x¸c ®Þnh träng t©m kiÕn thøc, kü n¨ng , ph­¬ng ph¸p ®Ó ®¹t ®­îc hiÖu qu¶ cao trong thêi gian ng¾n nhÊt.

-Tõng c¸c nh©n ®­îc ph©n c«ng phô tr¸ch båi d­ìng häc sinh giái cÇn ®Ò cao tr¸ch nhiÖm, lùa chän ®éi tuyÓn cÈn thËn, cã chÊt l­îng, lªn kÕ ho¹ch båi d­ìng sím, cô thÓ, ®Çy ®ñ; båi d­ìng th­êng xuyªn, liªn tôc, t¨ng c­êng kiÓm tra, ®¸nh gi¸, thi thö ®Ó ®iÒu chØnh, uèn n¾n kiÕn thøc kü n¨ng mét c¸ch kÞp thêi vµ hiÖu qu¶.

- C¸c ®oµn thÓ x©y dùng kÕ ho¹ch hµnh ®éng cña m×nh coi träng viÖc ®Èy m¹nh c«ng t¸c båi d­ìng häc sinh giái : C«ng ®oµn tæ chøc thi ®ua, ®éng viªn. khen th­ëng; ®oµn TN tæ chøc båi d­ìng, huÊn luyÖn, ®­a ®ãn, cæ vò, tæ chøc c¸c cuéc thi trÝ tuÖ ®¹t hiÖu qu¶ cao.

3. Kiªn tr× quan ®iÓm d¹y thùc chÊt, häc thùc chÊt trong c«ng t¸c båi d­ìng häc sinh giái.

-Trªn c¬ së nghiªn cøu, ph©n tÝch c¸c ®Ò thi häc sinh giái, rót ra yªu cÇu , møc ®é ®ßi hái vÒ kiÕn thøc, kü n¨ng; tõ ®ã lùa chän hÖ thèng bµi luyÖn tËp phï hîp (kinh nghiÖm ph¶i luyÖn tËp cao h¬n yªu cÇu kho¶ng 20% th× häc sinh khi ®i thi míi tù tin vµ ch¾c ch¾n ®¹t kÕt qu¶ tèt)

-Kh«ng ch¹y theo thµnh tÝch gi¶ t¹o.

4.N¾m v÷ng ph­¬ng ch©m : d¹y ch¾c c¬ b¶n råi míi n©ng cao - Th«ng qua nh÷ng bµi luyÖn cô thÓ ®Ó d¹y ph­¬ng ph¸p t­ duy - d¹y kiÓu d¹ng bµi cã quy luËt tr­íc , lo¹i bµi cã tÝnh ®¬n lÎ, ®Æc biÖt sau.

-Cã mét c©u ®¸nh gi¸ tr×nh ®é d¹y häc sinh giái hãm hØnh vµ chÝ lý : d¹y tróng ®Ò mµ häc sinh kh«ng lµm ®­îc lµ d¹y tåi, d¹y tróng ®Ò mµ häc sinh lµm ®­îc lµ gÆp may, d¹y kh«ng tróng ®Ò mµ häc sinh vÉn lµm tèt míi lµ d¹y giái.

- ý nghÜa: §Ó gi¶i ®­îc c¸c bµi to¸n dµnh cho häc sinh giái, häc sinh cÇn ph¶i hiÓu kiÕn thøc mét c¸ch c¬ b¶n , hÖ thèng,v÷ng ch¾c, s©u s¾c vµ cã kh¨ n¨ng vËn dông linh ho¹t.

+Mçi lo¹i kiÕn thøc (kh¸i niÖm, ®Þnh luËt, ®Þnh lý…) ®Òu cã néi hµm riªng vµ c¸ch vËn dông(hay quy t¾c, ph­¬ng ph¸p) ®Æc tr­ng cña nã. Khi d¹y cÇn ph¶i th«ng qua mét sè bµi thÝ dô cô thÓ ®Ó kh¾c s©u cho häc sinh ®Çy ®ñ, cÆn kÏ  néi hµm vµ ph­¬ng ph¸p vËn dông cña kiÕn thøc ®ã. §­îc nh­ vËy, khi gÆp hµng chôc, hµng tr¨m bµi kh¸c, mÆc dï cã nh÷ng chi tiÕt cô thÓ kh¸c nhau nh­ng häc sinh vÉn lµm ®­îc v× chóng gièng nhau ë ®iÓm cèt lâi .

ThÝ dô : Kh¶o s¸t hµm sè.

+Cã nh÷ng lo¹i bµi liªn quan ®Õn ®Õn rÊt nhiÒu lo¹i kiÕn thøc kü n¨ng kh¸c nhau, häc sinh muèn lµm ®­îc cÇn ph¶i biÕt chia bµi ®ã thµnh nhiÒu bµi to¸n nhá, trong mçi bµi nhá dïng kiÕn thøc, kü n¨ng nµo. Muèn lµm ®­îc nh­ vËy, häc sinh ph¶i n¾m thËt v÷ng néi hµm vµ ph­¬ng ph¸p vËn dông cña tõng lo¹i kiÕn thøc, biÕt ®­îc chóng liªn quan víi nhau nh­ thÕ nµo (hay tõng kiÕn thøc n»m trong mét hÖ thèng nh­ thÕ nµo), tõ ®ã míi biÕt khi nµo cÇn sö dông kiÕn thøc nµo. Nãi c¸ch kh¸c, ph¶i d¹y mét c¸ch c¬ b¶n, v÷ng ch¾c vµ hÖ thèng. NÕu d¹y ®­îc häc sinh ®Õn tr×nh ®é ®ã, th× tõ yªu cÇu vµ ®iÒu kiÖn cña bµi ra, häc sinh sÏ biÕt chia viÖc gi¶i mét bµi to¸n khã ra nhiÒu c«ng ®o¹n, mçi c«ng ®o¹n dïng kiÕn thøc , ph­¬ng ph¸p nµo. Dï cho bµi to¸n biÕn ho¸ nhiÒu kiÓu, nh­ng còng kh«ng ra ngoµi nh÷ng kiÕn thøc vµ ph­¬ng ph¸p trong ch­¬ng tr×nh ®· häc. ThÝ dô : t×m HiÖu ®iÖn thÕ cùc ®¹i trªn mét tô ®iÖn trong ®o¹n m¹ch xoay chiÒu.

-Lý do ph¶i d¹y theo nh­ng ph­¬ng ch©m nªu trªn:

+D¹y ch¾c c¬ b¶n tr­íc råi míi n©ng cao: C¸c bµi c¬ b¶n lµ nh÷ng bµi dÔ, chØ liªn quan ®Õn mét hoÆc vµi lo¹i kiÕn thøc kü n¨ng, cÇn ph¶i luyÖn tËp n¾m v÷ng tõng lo¹i tr­íc ®·. Sau ®ã míi n©ng cao ®­a dÇn nh÷ng bµi  tæng hîp nhiÒu lo¹i kiÕn thøc, häc sinh ®· n¾m v÷ng tõng lo¹i sÏ dÔ dµng nhËn ra vµ gi¶i quyÕt ®­îc. §èi víi häc sinh giái b­íc nµy cã thÓ lµm nhanh, hoÆc cho tù lµm nh­ng ph¶i kiÓm tra biÕt ch¾c ch¾n lµ ch¾c c¬ b¶n råi míi n©ng cao, nÕu bá qua b­íc nµy tr×nh ®é cña häc sinh sÏ kh«ng æn ®Þnh vµ kh«ng v÷ng ch¾c (nh÷ng häc sinh lóc th× lµm ®­îc, lóc th× kh«ng lµ häc sinh cã t­ chÊt, nh­ng kh«ng ch¾c c¬ b¶n).

+Mçi lo¹i cÇn th«ng qua mét hoÆc hai bµi ®iÓn h×nh, quan träng lµ ph¶i rót ra ph­¬ng ph¸p (th­êng d­íi d¹ng mét quy t¾c), råi cho thªm mét sè bµi cho häc sinh tù vËn dông cho thµnh th¹o ph­¬ng ph¸p, cÇn kiÓm tra thÈm ®Þnh xem häc sinh ®· n¾m ch¾c ch­a, nÕu ch­a cÇn ph¶i cñng cè ®Õn khi ®­îc míi th«i.

+HÇu  hÕt c¸c bµi ®Òu cã thÓ quy vÒ mét lo¹i nµo ®ã cïng nhiÒu bµi kh¸c cã quy t¾c gi¶i chung, ®ã lµ phæ biÕn : mçi lo¹i bµi to¸n cã mét lo¹i nguyªn t¾c, cø x¸c ®Þnh ®óng lo¹i bµi, sö dông ®óng nguyªn t¾c lµ gi¶i quyÕt ®­îc. Nh­ng c¸ biÖt cã mét Ýt bµi kh«ng theo nh÷ng nguyªn t¾c chung, thuéc nh÷ng t×nh huèng c¸ biÖt, cã thÓ sö dông nh÷ng c¸ch riªng, th­êng kh«ng râ quy luËt, nh­ng gi¶i quyÕt nhanh. CÇn ph¶i coi träng lo¹i bµi cã nguyªn t¾c lµ chÝnh. Lo¹i sau chØ nªn giíi thiÖu sau khi ®· häc kü lo¹i trªn, v× lo¹i ®ã häc bµi nµo chØ biÕt bµi ®ã mµ kh«ng ¸p dông cho nhiÒu bµi kh¸c ®­îc.

-Nªn tr¸nh:

+Mét sè gi¸o viªn míi båi d­ìng häc sinh giái, th­êng hay n«n nãng, bá qua b­íc lµm ch¾c c¬ b¶n, cho ngay bµi khã, häc sinh míi ®Çu ®· gÆp ngay mét “mí bßng bong”, kh«ng nhËn ra vµ ghi nhí ®­îc tõng ®¬n vÞ kiÕn thøc kü n¨ng, kÕt qu¶ lµ kh«ng ®Þnh h×nh ®­îc ph­¬ng ph¸p tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, cµng häc cµng hoang mang.

+Mét sè l¹i coi nh÷ng bµi ®¬n lÎ kh«ng cã quy luËt chung lµ quan träng d­a nhiÒu h¬n vµ tr­íc nh÷ng bµi cã nguyªn t¾c chung (coi nh÷ng bµi ®ã míi lµ “th«ng minh”), kÕt qu¶ lµ häc sinh bÞ rèi lo¹n, kh«ng häc ®­îc ph­¬ng ph¸p t­ duy theo kiÓu ®óng ®¾n khoa häc vµ th«ng th­êng lµ : mçi lo¹i sù viÖc cã mét  nguyªn t¾c gi¶i quyÕt, chØ cÇn n¾m v÷ng mét sè nguyªn t¾c lµ gi¶i quyÕt ®­îc hÇu hÕt c¸c sù viÖc.

5.Båi d­ìng häc sinh giái lµ mét qu¸ tr×nh l©u dµi. CÇn ph¶i båi d­ìng høng thó vµ tÝnh tÝch cùc, ®éc lËp nghiªn cøu cña häc sinh.

-CÇn ph¸t hiÖn sím c¸c em häc sinh giái vµ båi d­ìng sím, tèt nhÊt tõ líp 10 ®Ó cã thÓ ®¹t kÕt qu¶ cao.

-C¸ch tèt nhÊt båi d­ìng høng thó cho häc sinh lµ h­íng dÉn d×u d¾t cho c¸c em ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh c«ng tõ thÊp lªn cao. NhiÒu häc sinh lóc ®Çu ch­a bé lé râ n¨ng khiÕu nh­ng sau qu¸ tr×nh ®­îc d×u d¾t ®· tr­ëng thµnh rÊt v÷ng ch¾c vµ ®¹t thµnh tÝch cao.

-§Ó ®¹t hiÖu qu¶ cao, cÇn ph¶i ph¶i t¨ng c­êng h­íng dÉn häc sinh tù t×m ®äc c¸c tµi liÖu cã ®Þnh h­íng theo nh÷ng chuyªn ®Ò.

III. mét sè kinh nghiÖm båi d­ìng häc sinh giái m«n VËt lý.

1.CÇn ph¶i luyÖn tËp thµnh th¹o hai ph­¬ng ph¸p c¬ b¶n nÒn t¶ng cña m«n VËt lý lµ ph­¬ng ph¸p §éng lùc häc vµ ph­¬ng ph¸p sö dông ®Þnh luËt b¶o toµn n¨ng l­îng .

2.Khi ph¸t hiÖn c¸c häc sinh cã triÓn väng, cÇn ph¶i chó ý båi d­ìng høng thó, n©ng tÇm kiÕn thøc, kü n¨ng vµ ph­¬ng ph¸p t­ duy cho c¸c em ngang tÇm ®èi víi häc sinh giái ngay tõ n¨m häc líp 10 vµ 11 kÓ c¶ nh÷ng phÇn kh«ng trùc tiÕp cã trong ®Ò thi (v× c¸c néi dung cña VËt lý Ýt nhiÒu ®Òu cã liªn quan víi nhau ë møc ®é nhÊt ®Þnh) , mÆc dï n¨m líp 12 míi trùc tiÕp båi d­ìng kiÕn thøc kü n¨ng mét c¸ch hÖ thèng vµ cã kÕ ho¹ch cô thÓ. C¸ch lµm chñ yÕu ®Þnh h­íng cho c¸c em tù nghiªn cøu , thÇy theo dâi uèn n¾n vµ gi¶i ®¸p.

3.Møc ®é luyÖn kü n¨ng cho häc sinh giái cÊp tØnh M«n VËt lý :

-Dao ®éng c¬ häc : Gi¶i ®­îc c¸c bµi to¸n con l¾c ghÐp phøc t¹p, cã tÝnh ®Õn ma s¸t.

-Sãng c¬ häc : Bµi to¸n giao thoa sãng ngang, sãng däc, biªn ®é thay ®æi theo täa ®é, sãng dõng.

-§iÖn xoay chiÒu: M¹ch xoay chiÒu hçn hîp.

-Quang lý : Bµi to¸n giao thoa ¸nh s¸ng.

-§ång thêi ph¶i n¾m v÷ng ph­¬ng ph¸p gi¶i c¸c d¹ng bµi thuéc c¬ häc chÊt ®iÓm,  chuyÓn ®éng trßn, chuyÓn ®éng quay, hÖ quy chiÕu kh«ng qu¸n tÝnh, bµi to¸n va ch¹m , trao ®æi nhiÖt, dßng ®iÖn kh«ng ®æi...ë líp 10 vµ 11.

                                         ThuËn thµnh ngµy 16 th¸ng 10 n¨m 2008