Haûi Thöôïng Laõn OÂng Leâ Höõu Traùc
Haûi Thöôïng Laõn OÂng Leâ Höõu Traùc (1720 - 1791) laø ñaïi danh y coù ñoùng goùp lôùn cho neàn y hoïc daân toäc Vieät Nam. Soáng trong thôøi buoåi loaïn laïc (Trònh - Nguyeãn phaân tranh, caùc cuoäc khôûi nghóa noå ra lieân mieân) oâng ñaõ bieát thoaùt khoûi voøng danh lôïi, chuyeân taâm nghieân cöùu y thuaät, vieát saùch, chöõa beänh cho nhaân daân. OÂng ñeå laïi nhieàu taùc phaåm lôùn nhö Haûi thöôïng y toâng taâm lónh goàm 22 taäp, 66 quyeån chaét loïc tinh hoa cuûa y hoïc coå truyeàn, caùc cuoán Lónh Nam baûn thaûo, Thöôïng kinh keá söï khoâng chæ coù giaù trò veà y hoïc maø coøn coù giaù trò vaên hoïc, lòch söû, trieát hoïc.
Leâ Höõu Traùc hieäu laø Haûi Thöôïng Laõn OÂng. Sinh ngaøy 12 thaùng 11 naêm Canh Tî (11-12-1720) taïi thoân Vaên Xaù, laøng Lieâu Xaù, huyeän Ñ-öôøng Haøo, phuû Thöôïng Hoàng, tænh Haûi Döông. Nay laø xaõ Hoaøng Höõu Nam huyeän Yeân Myõ, tænh Haûi Döông. Tuy nhieân, oâng soáng nhieàu (töø naêm 26 tuoåi ñeán luùc maát) ôû queâ meï xöù Baàu Thöôïng, xaõ Tónh Dieäm, huyeän Höông Sôn, tænh Haø Tónh, nay laø xaõ Sôn Quang, huyeän Höông Sôn vaø cuõng qua ñôøi ôû ñaây vaøo ngaøy raèm thaùng gieâng naêm Taân Hôïi (1791) thoï 71 tuoåi. Moä oâng nay coøn naèm ôû Khe nöôùc caïn chaân nuùi Minh Töø thuoäc huyeän Höông Sôn (caùch phoá Chaâu huyeän loä Höông Sôn 4 caây soá).
Leâ Höõu Traùc laø con thöù baûy cuûa Leâ Höõu Möu vaø baø Buøi Thò Th-öôûng.
Doøng hoï cuûa oâng coù truyeàn thoáng khoa baûng; oâng noäi, baùc, chuù, anh vaø em hoï ñeàu ñoã tieán só vaø laøm quan to. Cha Leâ Höõu Traùc ñoã ñeä tam giaùp tieán só laøm Thò lang Boä Coâng trieàu Leâ Duï Toâng, gia phong chöùc ngöï söû, töôùc baù, khi maát ñöôïc truy taëng Thöôïng thö.
Naêm Kyû Muøi (1739) Leâ Höõu Traùc 20 tuoåi thì cha qua ñôøi, oâng rôøi kinh thaønh veà nhaø, vöøa troâng nom gia ñình vöøa chaêm chæ ñoïc saùch, thi vaøo tam tröôøng, sau ñoù khoâng thi nöõa.
Naêm 1739 cuõng laø naêm môû ra quy moâ lôùn cuûa phong traøo noâng daân noåi daäy choáng phong kieán, chæ moät naêm sau (1740) nghóa quaân cuûa Hoaøng Coâng Chaát ñaùnh saùt huyeän oâng. Chaøng thö sinh treû tuoåi Leâ Höõu Traùc ñang meâ maûi ñoïc saùch phaûi laùnh ñi nôi khaùc ñoïc saùch. Coù ngöôøi thaáy theá ñaõ baûo oâng "Binh löûa khaép nôi, con trai thôøi loaïn haù chòu giaø ñôøi ôû trong phoøng saùch maõi sao?" vaø khuyeân oâng neân theo ngheà voõ. Töø ñoù oâng vöøa duøi maøi kinh söû vöøa nghieân cöùu binh thö. Sau nhôø aån só hoï Voõ ôû Ñaëng Xaù daïy voõ thuaät aâm döông (pheùp boùi toaùn ñoän soá), oâng "nghieân cöùu trong vaøi naêm cuõng bieát ñöôïc ñaïi khaùi, môùi ñeo göôm toøng quaân ñeå thöû nghieäm söùc hoïc cuûa mình" (Töïa "Taâm lónh").
Chieán tranh phong kieán ñaõ gaây ñau thöông cheát choùc cho bieát bao nhieâu gia ñình laøng xoùm, noù khoâng ñem laïi gì cho nhaân daân, cho ñaát nöôùc; ñaõ laøm cho Leâ Höõu Traùc chaùn naûn muoán ra khoûi quaân ñoäi, neân oâng ñaõ nhieàu laàn töø choái söï ñeà baït cuûa töôùng nhaø Trònh. OÂng nhaän ra theo Leâ hay Trònh cuõng laø chæ theo ñuoåi chieán tranh "coát nhuïc töông taøn"; caùi chí maïnh "xung Ngu Ñaåu" cuûa oâng cuõng hoùa "ngoâng cuoàng" maø thoâi. (Ñoïc baøi thô trong lôøi töïa boä "Taâm lónh"). Cho neân naêm 1746 khi ngöôøi anh ôû Höông Sôn maát, oâng vieän côù veà nuoâi meï giaø, chaùu nhoû thay anh, ñeå xin ra khoûi quaân ñoäi, thöïc söï "beû teân côûi giaùp" theo ñuoåi chí höôùng môùi.
Leâ Höõu Traùc bò beänh töø luùc ôû trong quaân ñoäi, giaûi nguõ veà phaûi gaùnh vaùc coâng vieäc vaát vaû "traêm vieäc ñoå doàn vaøo mình, söùc ngaøy moät yeáu" (Lôøi töïa "Taâm lónh"), laïi sôùm khuya ñoïc saùch khoâng chòu nghæ ngôi, sau maéc caûm naëng, chaïy chöõa tôùi hai naêm maø khoâng khoûi. Sau nhôø l-öông y Traàn Ñoäc, ngöôøi Ngheä An laø baäc laõo nho, hoïc roäng bieát nhieàu nhöng thi khoâng ñoã, trôû veà hoïc thuoác, nhieät tình chöõa khoûi.
Trong hôn moät naêm chöõa beänh, nhaân khi raûnh roãi oâng ñoïc saùch thuoác "Phuøng thö caåm nang" hieåu ñöôïc choã saâu xa cuûa saùch thuoác. OÂng Traàn Ñoäc thaáy laï, muoán ñem heát caùi hieåu thaáu veà y hoïc truyeàn cho oâng. Voán laø ngöôøi thoâng minh hoïc roäng, oâng mau choùng hieåu saâu y lyù, tìm thaáy söï say meâ ôû saùch y hoïc, nhaän ra ngheà y khoâng chæ lôïi ích cho mình maø coù theå giuùp ngöôøi ñôøi, neân oâng quyeát chí hoïc thuoác.
ôû Höông Sôn, oâng laøm nhaø caïnh röøng ñaët teân hieäu Laõn OÂng (oâng l-öôøi) yù noùi löôøi bieáng, chaùn gheùt coâng danh, töï giaûi phoùng mình khoûi söï raøng buoäc cuûa danh lôïi, cuûa quyeàn theá, töï do nghieân cöùu y hoïc, thöïc hieän chí höôùng maø mình yeâu thích gaén boù.
Giöõa caûnh thieân nhieân tónh mòch cuûa nuùi röøng Höông Sôn, sôùm khuya meâ maûi ñoïc caùc saùch thuoác: Y hoïc nhaäp moân, Caûnh nhaïc toaøn thö, Nam döôïc thaàn hieäu (cuûa Tueä Tónh), Baûo sinh dieäu toaûn yeáu... thaät laø:
Saù chi vinh nhuïc vieäc ñôøi, Ñem thaân ñaïo nghóa vaøo nôi laâm tuyeàn.
(Baát can vinh nhuïc söï Baûo ñao nhaäp cuøng laâm. An baàn - Y lyù thaâu nhaøn)
Haûi Thöôïng Laõn OÂng muoán tìm thaày, tìm baïn ñeå hoïc theâm nhöng nôi nuùi röøng heûo laùnh "treân khoâng coù thaày gioûi ñeå hoïc, döôùi khoâng coù baïn hieàn giuùp, chæ moät mình noùi vôùi mình, töï hoûi töï ñaùp moø maãm tö-ôûng töôïng ñuû thöù" (Lôøi töïa "Taâm lónh") ñeå tìm ra chaân lyù. Sau oâng nhôø moät oâng lang ôû laøng beân ñi laïi thaân maät, giuùp oâng giaûi ñaùp nhöõng maéc môù, vaøi ba naêm sau oâng ñaõ chöõa ñöôïc moät soá beänh thoâng thöôøng trong gia ñình vaø laøng xoùm.
Muøa thu naêm Bính Tî (1754) Leâ Höõu Traùc ra kinh ñoâ mong tìm thaày ñeå hoïc theâm vì oâng thaáy y lyù meânh moâng nhöng khoâng gaëp ñöôïc thaày gioûi, oâng ñaønh boû tieàn mua moät soá phöông thuoác gia truyeàn, trôû veà Höông Sôn "töø khöôùc söï giao du, ñoùng cöûa ñeå ñoïc saùch" (Töïa "Taâm lónh"), vöøa hoïc taäp vaø chöõa beänh. Möôøi naêm sau tieáng taêm cuûa oâng ñaõ noåi ôû vuøng Hoan Chaâu (Ngheä An).
Sau maáy chuïc naêm taän tuïy vôùi ngheà nghieäp, Haûi Thöôïng Laõn OÂng ñaõ nghieân cöùu raát saâu lyù luaän Trung y qua caùc saùch kinh ñieån: Noäi kinh, Nam kinh, Thöông haøn, Kim quyõ; tìm hieåu neàn y hoïc coå truyeàn cuûa daân toäc; keát hôïp vôùi thöïc teá chöõa beänh phong phuù cuûa mình, oâng
heä thoáng hoùa tinh hoa cuûa lyù luaän Ñoâng y cuøng vôùi nhöõng saùng taïo ñaëc bieät qua vieäc aùp duïng lyù luaän coå ñieån vaøo ñieàu kieän Vieät Nam, ñuùc keát neàn y hoïc coå truyeàn cuûa daân toäc. Sau hôn chuïc naêm vieát neân boä "Laõn oâng taâm lónh" goàm 28 taäp, 66 quyeån bao goàm ñuû caùc maët veà y hoïc: Y ñöùc - Y lyù, Y thuaät, Döôïc... Phaàn quan troïng nöõa cuûa boä saùch phaûn aûnh söï nghieäp vaên hoïc vaø tö töôûng cuûa Haûi Thöôïng Laõn OÂng.
Ngaøy 12 thaùng gieâng naêm Caûnh Höng 43 (1782) Laõn OÂng nhaän ñöôïc leänh chuùa trieäu veà kinh. Luùc naøy oâng ñaõ 62 tuoåi, söùc cuõng yeáu laïi laø ngöôøi chaêm lo chöõa beänh cho traêm hoï, nhaát laø oâng ñaõ quyeát chí xa laùnh coâng danh, theo ñuoåi nghieäp y ñaõ maáy chuïc naêm neân oâng nhaän chieáu chæ cuûa chuùa Trònh vôùi taâm traïng vöøa lo laéng, vöøa chaùn naûn; maõi sau nghó ñeán boä "Taâm lónh" chöa in ñöôïc, maø oâng "khoâng daùm truyeàn thuï rieâng ai, chæ muoán ñem ra coâng boá cho moïi ngöôøi cuøng bieát, nhöng vieäc thì naëng söùc laïi moûng, khoù maø laøm ñöôïc" (Thöôïng kinh kyù söï), neân oâng hy voïng laàn ñi ra kinh ñoâ coù theå thöïc hieän vieäc in boä saùch, phaàn "con caùi trong nhaø cuõng heát söùc van naøi", oâng taïm laøm vui töø giaõ gia ñình, hoïc troø rôøi Höông Sôn leân ñöôøng.
Ra kinh vaøo phuû chuùa xem maïch vaø keâ ñôn cho theá töû Trònh Caùn, oâng ñöôïc Trònh Saâm khen "hieåu saâu y leã" ban thöôûng cho oâng 20 xuaát lính haàu, vaø boång loäc ngang vôùi chöùc quan kieåm soaùt boä Hoä ñeå giöõ oâng laïi. Nhöng Laõn OÂng thaáy neáu nhaän thöôûng chòu ôn thì khoù loøng rôøi kinh ñoâ trôû laïi Höông Sôn ñöôïc, neân oâng giaû oám khoâng vaøo chaàu, sau laïi vieän côù tuoåi giaø maét hoa, tai ñieác thöôøng oám yeáu ñeå ñöôïc troï ôû ngoaøi.
Boïn ngöï y ghen tò vôùi Laõn oâng khoâng chòu chöõa theo ñôn cuûa oâng, neân theá töû khoâng khoûi, oâng bieát theá nhöng khoâng heà thaéc maéc vôùi boïn thaày thuoác thieáu löông taâm naøy, maët nöõa oâng khoâng thaät nhieät tình chöõa, keát quaû ñeå sôùm thoaùt khoûi voøng cöông toûa cuûa quyøeân thaàn, danh lôïi.
Thôøi gian ôû kinh ñoâ, Laõn OÂng muoán veà thaêm coá höông Haûi Döông cuûa mình, nhöng maõi ñeán thaùng 9 naêm 1782, sau chuùa Trònh môùi cho
pheùp oâng veà. Sau hôn 20 naêm xa caùch, ñöôïc trôû veà maûnh ñaát "choân nhau caét roán".
Ñang soáng giöõa queâ höông, oâng laïi coù leänh trieäu veà kinh vì Trònh Saâm oám naëng. Nhaän ñöôïc leänh trieäu, oâng ñaønh phaûi rôøi queâ höông.
Veà kinh oâng chöõa cho Trònh Saâm khoûi vaø cuõng mieãn cöôõng chöõa tieáp cho Trònh Caùn. Trònh Saâm laïi troïng thöôûng cho oâng. OÂng baét buoäc phaûi nhaän nhöng buïng nghó: "Mình tuy khoâng phaûi ñaõ boû queân vieäc aån cö, nhöng nay haõy taïm nhaän phaàn thöôûng roài sau vöùt ñi cuõng ñöôïc" (Thöôïng kinh kyù söï).
Trònh Saâm cheát vì beänh laâu ngaøy söùc yeáu, Trònh Caùn leân thay, nhö-ng Trònh Caùn cuõng oám dai daúng neân "khí löïc khoâ kieät", khoù loøng khoûe ñöôïc, laïi noùng loøng trôû veà Höông Sôn, Laõn OÂng ñang tìm keá thoaùi lui, thì may coù ngöôøi tieán cöû moät löông y môùi, oâng lieàn laáy côù ng-öôøi nhaø oám naëng rôøi kinh.
Haûi Thöôïng Laõn OÂng trôû veà Höông Sôn baèng ñöôøng thuûy, nhöng sôï trieàu ñình baét trôû laïi oâng phao tin ñi ñöôøng boä. Thoaùt khoûi kinh ñoâ oâng sung söôùng nhö "chim soå loàng, caù thoaùt löôùi", loøng chæ muoán "bay nhanh" veà queâ nhaø:
Leân ñöôøng töø giaõ long laâu Göôm ñaøn nöûa gaùnh ra ngay ñoâ thaønh, Ngöïa quen ñöôøng cuõ veà nhanh, Quay thuyeàn khi luùc leânh ñeânh giöõa doøng. Maây qua ñöôøng ñeå bôùt noàng Nuùi non môû maët nhö loøng vì ai Xanh xanh moät daûi non ñoaøi Gioáng non ta coù chæ vaøi hoøn thoâi.
(Thöôïng kinh kí söï).
Ngaøy 2 thaùng 11 (naêm 1782) Laõn OÂng veà ñeán Höông Sôn.
Gaàn moät naêm soáng giöõa kinh ñoâ phong kieán bieát bao coâng danh phuù quí loâi keùo, nhöng oâng "thung dung" ra ñi laïi "ngaát ngöôûng" trôû veà, loøng trong khoâng heà ñuïc, chí lôùn khoâng heà sôøn.
Naêm 1783 oâng vieát xong taäp "Thöôïng kinh kí söï" ghi laïi tæ mæ chuyeån ñi kinh, taäp keá aáy laø moät taùc phaåm vaên hoïc voâ cuøng quí giaù. Maëc daàu tuoåi giaø, coâng vieäc laïi nhieàu: chöõa beänh, daïy hoïc, nhöng oâng vaãn tieáp tuïc chænh lyù, boå sung, vieát theâm (taäp Vaân khi ñieån, naêm 1786) ñeå hoaøn chænh boä "Taâm lónh". Haûi Thöôïng Laõn OÂng Leâ Höõu Traùc khoâng chæ laø danh y coù coáng hieán to lôùn cho neàn y hoïc daân toäc, oâng coøn laø moät nhaø vaên, nhaø thô, nhaø tö töôûng lôùn cuûa thôøi ñaïi.
Gaàn moät naêm soáng giöõa kinh ñoâ phong kieán bieát bao coâng danh phuù quí loâi keùo, nhöng oâng "thung dung" ra ñi laïi "ngaát ngöôûng" trôû veà, loøng trong khoâng heà ñuïc, chí lôùn khoâng heà sôøn.
Naêm 1783 oâng vieát xong taäp "Thöôïng kinh kí söï" ghi laïi tæ mæ chuyeån ñi kinh, taäp keá aáy laø moät taùc phaåm vaên hoïc voâ cuøng quí giaù. Maëc daàu tuoåi giaø, coâng vieäc laïi nhieàu: chöõa beänh, daïy hoïc, nhöng oâng vaãn tieáp tuïc chænh lyù, boå sung, vieát theâm (taäp Vaân khi ñieån, naêm 1786) ñeå hoaøn chænh boä "Taâm lónh". Haûi Thöôïng Laõn OÂng Leâ Höõu Traùc khoâng chæ laø danh y coù coáng hieán to lôùn cho neàn y hoïc daân toäc, oâng coøn laø moät nhaø vaên, nhaø thô, nhaø tö töôûng lôùn cuûa thôøi ñaïi.
nguon VI OLET
