PhÇn I : Nh÷ng vÊn ®Ò chung

I. Sù cÇn thiÕt ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc ë c¸c tr­êng häc

   1.Tr­íc nh÷ng yªu cÇu cña x· héi

HiÖn nay chóng ta ®ang sèng trong thêi ®¹i cña hai cuéc c¸ch m¹ng lín : C¸ch m¹ng khoa häc c«ng nghÖ vµ cuéc c¸ch m¹ng x· héi . C¸c cuéc c¸nh m¹ng nµy ®ang ph¸t triÓn nh­ vò b·o víi tèc ®é nhanh ch­a tõng cã trong lÞch sö loµi ng­êi. Víi cuéc c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ khiÕn x· héi sÏ ph¸t triÓn n¨ng ®éng, ®a d¹ng víi tr×nh ®é cao, tèc ®é nhanh. NhiÒu ngµnh khoa häc míi, c«ng nghÖ tiªn tiÕn xuÊt hiÖn.

Cuéc c¸nh m¹ng x· héi ph¸t triÓn còng cã nh÷ng nhu cÇu míi cña nã. Céng ®ång Quèc tÕ ngµy cµng ph¶i cïng nhau hîp t¸c ®a ph­¬ng ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò toµn c©ï, cã tÝnh sèng cßn cña toµn thÓ loµi ng­êi nh­ b¶o vÖ m«i tr­êng sinh th¸i, chèng « nhiÔm vµ lµm suy kiÖt tµi nguyªn, phßng chèng hµnh ®éng khñng bè, bu«n lËu... MÆt kh¸c c¸c d©n téc ®ßi hái ngµy cµng ph¶i t¨ng c­êng hoµ b×nh, æn ®Þnh, giao l­u, hîp t¸c khu vùc vµ quèc tÕ, ­u tiªn ph¸t triÓn kinh tÕ.

ViÖt Nam n­íc ta ®ang b­íc vµo thêi kú míi, thêi k× më cöa, chuyÓn ®æi tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung quan liªu bao cÊp sang nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý ®iÒu tiÕt cña nhµ n­íc theo ®Þnh h­íng x· h«i chñ nghÜa. Víi chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ nhµ n­íc chóng ta mong muèn lµm b¹n víi tÊt c¶ c¸c n­íc trªn thÕ gi¬Ý, më réng vµ cñng cè hîp  t¸c víi c¸c n­íc trong nhiÒu lÜnh vùc kinh tÕ, v¨n ho¸, khoa häc - kÜ thuËt , chÝnh trÞ... C«ng cuéc ®æi míi nµy ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng con  ng­êi lao ®éng tù chñ, n¨ng ®éng vµ s¸ng t¹o, cã n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò do thùc tiÔn ®Ò ra, tù lo liÖu ®­îc viÖc lµm, lËp nghiÖp vµ th¨ng tiÕn trong cuéc sèng ®Ó x©y dùng ®Êt n­íc giÇu m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ v¨n minh.

§øng tr­íc yªu cÇu cña hai cuéc c¸ch m¹ng lín : C¸ch m¹ng khoa häc c«ng nghÖ vµ cuéc c¸ch m¹ng x· héi  cïng víi yªu cÇu cña nÒn kinh tÕ, chÝnh trÞ n­íc ta,  ®ßi hái ngµnh gi¸o dôc ph¶i ®µo t¹o ra nh÷ng con ng­êi míi cã tr×nh ®é häc vÊn cao, cã tri thøc khoa häc – c«ng nghÖ tiªn tiÕn thÝch øng víi yªu cÇu míi cña thêi ®¹i. Con ng­êi th«ng minh, s¸ng t¹o biÕt vËn dông nh÷ng quy luËt tù nhiªn vµ x· héi ®Ó x©y dùng cuéc sèng. Con ng­êi cã tÝnh nh©n b¶n cao, cã ý thøc chÊp hµnh ph¸p luËt, cã tinh thÇn d©n téc, biÕt g×n gi÷ vµ ph¸t huy truyÒn thèng, tinh hoa v¨n ho¸ cña d©n téc ®Ó gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô thùc tiÔn ®Æt ra.

      2. Thùc tr¹ng d¹y vµ häc ë c¸c tr­êng .

VÊn ®Ò ph¸t huy tÝnh tÝch cùc häc tËp cña häc sinh ®· ®­îc ®Æt ra trong ngµnh gi¸o dôc n­íc ta tõ nh÷ng n¨m 1960. Còng trong thêi ®iÓm ®ã c¸c tr­êng S­ ph¹m ®· cã khÈu hiÖu  “ BiÕn qu¸ tr×nh ®µo t¹o thµnh qu¸ tr×nh tù ®µo t¹o  ”. Trong cuéc c¶i c¸ch gi¸o dôc lÇn 2 n¨m 1980, ph¸t huy tÝnh tÝch cùc ®· lµ mét trong nh÷ng ph­¬ng h­íng c¶i c¸ch, nh»m ®µo t¹o nh÷ng ng­êi lao ®éng s¸ng t¹o, lµm chñ ®Êt n­íc.

ThÕ nh­ng , cho ®Õn nay sù chuyÓn biÕn vÒ ph­¬ng ph¸p d¹y häc ë c¸c tr­êng phæ th«ng, ph­¬ng ph¸p ®µo t¹o ë c¸c tr­êng S­ ph¹m  ch­a ®­îc lµ bao ; phæ biÕn vÉn lµ c¸ch d¹y th«ng b¸o c¸c kiÕn thøc ®Þnh s½n, c¸ch häc thô ®éng, s¸ch vë. Tuy r»ng trong nhµ tr­êng ®· xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu tiÕt d¹y tèt cña gi¸o viªn giái, tiÕt häc theo h­íng tæ chøc cho häc sinh ho¹t ®éng, tù  lùc chiÕm lÜnh tri thøc míi nh­ng t×nh tr¹ng chung vÉn lµ “ ThÇy ®äc- trß chÐp ”  hoÆc gi¶ng gi¶i  xen kÏ vÊn ®¸p t¸i hiÖn, gi¶i thÝch minh ho¹ b»ng tranh..

NÕu cø tiÕp tôc c¸ch d¹y vµ häc thô ®éng nh­ vËy, gÝao dôc sÏ kh«ng ®¸p øng ®­îc nh÷ng yªu cÇu míi cña x· héi. Sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n­íc, sù th¸ch øng tr­íc nguy c¬ tôt hËu trªn con ®­êng tiÕn vµo thÕ kØ XXI b»ng c¹nh tranh trÝ tuÖ ®ang ®ßi hái ®æi míi gi¸o dôc, trong ®ã cã sù ®æi míi c¨n b¶n vÒ ph­¬ng ph¸p d¹y vµ häc. §©y kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò cña riªng ai, cña cÊp häc nµo mµ lµ vÊn ®Ò cÊp thiÕt cña c¸c cÊp häc tõ MÇm non ®Õn c¸c tr­êng  §¹i häc S­ ph¹m. H¬n n÷a, ®©y còng kh«ng ph¶i  vÊn ®Ò  riªng n­íc ta mµ lµ vÊn ®Ò ®ang ®­îc quan t©m ë mäi quèc gia trong chiÕn l­îc ph¸t triÓn nguån lùc con ng­êi phôc vô c¸c môc tiªu kinh tÕ – x· héi.

Thùc tr¹ng d¹y vµ häc trong m«n ®Þa lÝ

Trong viÖc d¹y häc ®Þa lÝ, tõ tr­íc ®Õn nay chóng ta vÉn quen dïng c¸c ph­¬ng ph¸p truyÒn thèng ®Æc biÖt lµ ph­¬ng ph¸p dïng lêi – lÊy thÇy lµm trung t©m, trong ®ã vai trß cña ng­êi gi¸o viªn chñ yÕu lµ tr×nh bµy, cung cÊp tri thøc, cßn nhiÖm vô cña häc sinh chñ yÕu lµ tiÕp thu nhËn thøc cã s½n mét c¸ch thô ®éng.

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, cïng víi viÖc triÓn khai c¶i c¸ch gi¸o dôc, ph­¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ®Þa lÝ tuy ®· cã mét sè c¶i tiÕn nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña häc sinh b»ng c¸ch t¨ng c­êng mét sè c©u hái ph¸t triÓn t­ duy trong qu¸ tr×nh  gi¶ng bµi míi, nh­ng c©u hái ®ã còng vÉn chØ h¹n chÕ trong  ph¹m vi nh÷ng kiÕn thøc lµm s½n do gi¸o viªn truyÒn ®¹t.ViÖc tr×nh bµy thuÇn tuý b»ng lêi nãi cña gi¸o viªn ®· gi¶m nhiÒu. V× vËy, viÖc c¶i tiÕn ph­¬ng ph¸p d¹y – häc, ¸p dông ph­¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc, ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng cña häc sinh trong häc tËp ®Þa lÝ lµ hÕt søc cÇn thiÕt, cÇn ph¶i ®­îc tiÕn hµnh ®ång bé víi c¸c m«n häc kh¸c trong mäi cÊp häc.

II/ §Þnh h­íng ®æi míi

§Þnh h­íng ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc ®· ®­îc x¸c ®Þnh trong nghÞ quyÕt TW vµ ®­îc thÓ chÕ ho¸ trong luËt gi¸o dôc.

NghÞ quyÕt TW 4 kho¸ VII ®· x¸c ®Þnh :  “ KhuyÕn khÝch tù häc ” ph¶i “¸p dông nh÷ng ph­¬ng ph¸p gi¶ng d¹y hiÖn ®¹i ®Ó båi d­ìng cho häc sinh n¨ng lùc t­ duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ”.

NghÞ quyÕt TW 2 kho¸ VIII tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh ph¶i “§æi míi ph­¬ng ph¸p gi¸o dôc ®µo t¹o, kh¾c phôc lèi truyÒn thô mét chiÒu, rÌn luyÖn thµnh nÕp t­ duy s¸ng t¹o cña ng­êi häc. Tõng b­íc ¸p dông c¸c ph­¬ng ph¸p tiªn tiÕn vµ ph­¬ng tiÖn hiÖn ®¹i vµo qu¸ tr×nh d¹y häc, ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn vµ thêi gian tù häc, tù nghiªn cøu cho häc sinh nhÊt lµ sinh viªn ®¹i häc

”.

§Þnh h­íng trªn ®· ®­îc ph¸p  chÕ ho¸ trong luËt gi¸o dôc ®iÒu 24.2, ®· ghi “Ph­¬ng ph¸p gi¸o dôc phæ th«ng ph¶i ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù gi¸c, chñ ®éng, s¸ng t¹o cña häc sinh; phï hîp víi ®Æc ®iÓm cña tõng líp häc, m«n häc; båi d­ìng ph­¬ng ph¸p tù häc, rÌn luyÖn kü n¨ng  vËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn; t¸c ®éng ®Õn t×nh c¶m, ®em l¹i niÒm vui, høng thó häc tËp cho häc sinh”.

Cã thÓ nãi, cèt lâi cña ®æi míi d¹y vµ häc lµ h­íng tíi ho¹t ®éng häc tËp chñ ®éng, chèng l¹i thãi quen häc tËp thô ®éng. NhÊn m¹nh ho¹t ®éng häc vµ vai trß cña ng­êi häc trong qu¸ tr×nh d¹y häc.

Nh­ vËy, chuyÓn tõ d¹y häc gi¸o viªn lµm trung t©m sang d¹y häc lÊy häc sinh lµm trung t©m  lµ mét xu h­íng tÊt yÕu theo lÞch sö ph¸t triÓn cña ph­¬ng ph¸p gi¸o dôc vµ d¹y häc trong nhµ tr­êng. Ph­¬ng ph¸p d¹y häc theo h­íng tÝch cùc lµ ph­¬ng ph¸p ph¸t huy ®­îc tÝnh  chñ ®éng s¸ng t¹o cña ng­êi häc.

   1.TÝnh tÝch cùc häc tËp

TÝnh tÝch cùc  lµ mét phÈm chÊt vèn cã cña con ng­ê× trong ®êi sèng x· héi. TÝnh tÝch cùc biÓu hiÖn trong ho¹t ®éng, ®Æc biÖt nh÷ng ho¹t ®éng chñ ®éng cña chñ thÓ. Häc tËp lµ ho¹t ®éng chñ ®¹o ë løa tuæi ®i häc. TÝnh tÝch cùc trong ho¹t ®éng  häc tËp - vÒ thùc  chÊt  lµ tÝnh tÝch cùc nhËn thøc, ®Æc tr­ng ë kh¸t väng hiÓu biÕt, cè g¾ng trÝ tuÖ vµ nghÞ lùc cao trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh tri thøc.

Kh¸c víi qu¸ tr×nh nhËn thøc trong nghiªn cøu khoa häc, qu¸ tr×nh nhËn thøc trong häc tËp kh«ng ph¸t hiÖn nh÷ng ®iÒu loµi ng­êi ch­a biÕt mµ nh»m lÜnh héi nh÷ng tri thøc loµi ng­êi ®· tÝch luü ®­îc.Tuy nhiªn trong häc tËp häc sinh còng ph¶i “kh¸m ph¸” ra nh÷ng hiÓu biÕt míi ®èi víi b¶n th©n. Häc sinh sÏ th«ng hiÓu, ghi nhí nh÷ng g× ®· n¾m ®­îc qua ho¹t ®éng chñ ®éng, lç lùc cña chÝnh m×nh. Khi lªn tíi tr×nh ®é nhÊt ®Þnh, sù häc tËp tÝch cùc sÏ mang tÝnh nghiªn cøu khoa häc  vµ ng­êi häc còng lµm ra nh÷ng tri thøc míi cho khoa häc.

TÝnh tÝch cùc nhËn thøc trong häc tËp  liªn quan tr­íc hÕt ®Õn ®éng c¬ häc tËp. §éng c¬ ®óng t¹o ra høng thó. Høng thó lµ tiÒn ®Ò cña tù gi¸c. Høng thó vµ tù gi¸c lµ hai yÕu tè t¹o nªn tÝch tÝch cùc. TÝnh tÝch cùc s¶n sinh t­ duy ®éc lËp. Suy nghÜ ®éc lËp lµ mÇm mèng cña s¸ng t¹o. Ng­îc l¹i phong c¸ch häc tËp tÝch cùc ®éc lËp s¸ng t¹o sÏ ph¸t triÓn ®­îc tù gi¸c, høng thó, båi d­ìng ®éng c¬ häc tËp.

TÝnh tÝch cùc häc tËp biÓu hiÖn râ ë nh÷ng dÊu hiÖu nh­: H¨ng h¸i tr¶ lêi c©u hái cña gi¸o viªn, bæ xung c¸c c©u tr¶ lêi cña b¹n, thÝch ph¸t biÓu ý kiÕn cña m×nh tr­íc vÊn ®Ò nªu ra, hay nªu th¾c m¾c, ®ßi hái gi¶i thÝch cÆn kÏ nh÷ng vÊn ®Ò ch­a ®ñ râ; chñ ®éng vËn dông kiÕn thøc kü n¨ng ®· häc ®Ó nhËn thøc vÊn ®Ò míi; tËp trung chó ý vµo vÊn ®Ò ®ang häc; kiªn tr× hoµn thµnh c¸c bµi tËp; kh«ng n¶n tr­íc t×nh huèng khã kh¨n...

TÝnh tÝch cùc häc tËp ®¹t tõ cÊp ®é thÊp ®Õn cao nh­ :

- B¾t ch­íc : g¾ng søc lµm theo c¸c mÉu hµnh ®éng cña thÇy cña b¹n.

- T×m tßi : ®éc lËp gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nªu ra; t×m kiÕm nh÷ng c¸ch gi¶i quyÕt kh¸c nhau vÒ mét vÊn ®Ò.

- T×m ra c¸ch gi¶i quyÕt míi, ®éc ®¸o, h÷u hiÖu.

      2. Ph­¬ng ph¸p tÝch cùc

Ph­¬ng ph¸p tÝch cùc lµ mét thuËt ng÷ rót gän ®Ó chØ nh÷ng ph­¬ng ph¸p gi¸o dôc, d¹y häc theo h­íng ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng, s¸ng t¹o cña ng­êi häc.

“TÝch cùc ” trong ph­¬ng ph¸p tÝch cùc ®­îc dïng víi nghÜa lµ ho¹t ®éng, chñ ®éng, tr¸i nghÜa víi kh«ng ho¹t ®éng, thô ®éng chø kh«ng dïng tr¸i nghÜa víi tÝch cùc.

Ph­¬ng ph¸p tÝch cùc h­íng tíi ho¹t ®éng ho¸, tÝnh tÝch cùc ho¸ ho¹t ®éng nhËn thøc cña ng­êi häc nghÜa lµ tËp trung vµo ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña ng­êi häc chø kh«ng ph¶i lµ tËp trung vµo ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña ng­êi d¹y. §µnh r»ng ®Ó d¹y theo ph­¬ng ph¸p tÝch cùc th× gi¸o viªn ph¶i nç lùc nhiÒu so víi ph­¬ng ph¸p thô ®éng. Muèn ®æi míi c¸ch häc ph¶i ®æi míi c¸ch d¹y. Râ rµng lµ c¸ch d¹y chØ ®¹o c¸ch häc nh­ng ng­îc l¹i thãi quen häc tËp  cña trß còng ¶nh h­ëng ®Õn c¸ch d¹y cña thÇy. Cã tr­êng hîp häc sinh ®ßi hái c¸ch d¹y tÝch cùc ho¹t ®éng nh­ng gi¸o viªn ch­a ®¸p øng ®­îc. Ng­îc l¹i còng cã tr­êng hîp gi¸o viªn ¸p dông ph­¬ng ph¸p tÝch cùc nh­ng häc sinh ch­a thÝch øng dÉn ®Õn  kh«ng thµnh c«ng. V× vËy gi¸o viªn ph¶i kiªn tr×, dÇn dÇn x©y dùng cho häc sinh ph­¬ng ph¸p häc tËp chñ ®éng tõ thÊp lªn cao.

Nh­ vËy, ®æi míi ph­¬ng ph¸p ph¶i cã sù hîp t¸c cña thÇy vµ trß, sù phèi kÕt  hîp  gi÷a  ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc th× míi thµnh c«ng. ThuËt ng÷    “ph­¬ng ph¸p tÝch cùc” hµm chøa c¶ ph­¬ng ph¸p d¹y vµ häc, v× thÕ ng­êi ta cßn dïng thuËt ng÷  “D¹y vµ häc tÝch cùc” .

Nh÷ng dÊu hiÖu ®Æc tr­ng cña ph­¬ng ph¸p tÝch cùc

- D¹y vµ häc th«ng qua tÝnh chÊt c¸c ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh: Trong ph­¬ng ph¸p tÝch cùc, ng­êi häc - ®èi t­îng cña ho¹t ®éng “d¹y” ®ång thêi lµ chñ thÓ cña ho¹t ®éng “ häc”, gi¸o viªn lµ ng­êi tæ chøc vµ chØ ®¹o th«ng qua ®ã häc sinh tù lùc kh¸m ph¸ nh÷ng ®iÒu m×nh ch­a râ (qua c¸c t×nh huèng ®êi sèng thùc tÕ, quan s¸t, th¶o luËn , thÝ nghiÖm...) chø kh«ng ph¶i thô ®éng tiÕp thu  nh÷ng tri thøc ®· ®­îc gi¸o viªn s¾p ®Æt.

- D¹y vµ häc chó träng rÌn luyÖn ph­¬ng ph¸p tù häc: Ph­¬ng ph¸p tÝch cùc xem viÖc rÌn luyÖn ph­¬ng ph¸p  häc tËp cho häc sinh kh«ng chØ lµ mét biÖn ph¸p n©ng cao hiÖu qu¶ d¹y häc mµ lµ mét môc tiªu d¹y häc.

Trong c¸c ph­¬ng ph¸p häc th× cèt lâi lµ ph­¬ng ph¸p tù häc. NÕu rÌn luyÖn cho ng­êi häc  cã ®­îc ph­¬ng ph¸p, kÜ n¨ng, thãi quen, ý chÝ tù häc sÏ t¹o cho hä lßng ham häc, kh¬i dËy néi lùc vèn cã cña con ng­êi, nh­ vËy kÕt qu¶ häc tËp sÏ nh©n lªn gÊp béi “ häc mét biÕt m­êi ”.

- T¨ng c­êng häc tËp c¸ thÓ , phèi hîp víi häc tËp hîp t¸c: Trong häc tËp, kh«ng ph¶i mäi tri thøc, kÜ n¨ng, th¸i ®é ®Òu ®­îc  h×nh thµnh b»ng nh÷ng ho¹t ®éng  ®éc lËp c¸ nh©n. Líp häc lµ m«i tr­êng giao tiÕp gi÷a thÇy – trß, trß – trß, t¹o nªn mèi quan hÖ hîp t¸c gi÷a c¸c c¸ nh©n trªn con ®­êng chiÕm lÜnh néi dung häc tËp. Th«ng qua th¶o luËn, tranh luËn trong tËp thÓ, ý kiÕn mçi c¸ nh©n ®­îc béc lé, kh¼ng ®Þnh hay b¸c bá, qua ®ã ng­êi häc  n©ng m×nh lªn mét tr×nh ®é míi. Bµi häc  vËn dông ®­îc vèn hiÓu biÕt vµ kinh nghiÖm cña mçi häc sinh vµ cña tËp thÓ líp chø kh«ng ph¶i chØ dùa trªn vèn hiÓu biÕt vµ kinh nghiÖm cña gi¸o viªn. Trong nhµ tr­êng, ph­¬ng ph¸p häc tËp hîp t¸c ®­îc tæ chøc ë cÊp nhãm, tæ, ..

- KÕt hîp sù ®¸nh gi¸ cña thÇy víi sù ®¸nh gÝa cña trß: Tr­íc ®©y gi¸o viªn gi÷ ®éc quyÒn ®¸nh gi¸ häc sinh. Trong ph­¬ng ph¸p tÝch cùc, gi¸o viªn ph¶i h­íng dÉn ph¸t triÓn kh¶ n¨ng tù ®¸nh gi¸ cña häc sinh ®Ó tù ®iÒu chØnh c¸ch häc, gi¸o viªn t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó häc sinh tham gia ®¸nh gi¸ lÉn nhau.

TiÓu luËn : Tõ d¹y vµ häc thô ®éng sang d¹y vµ häc tÝch cùc, gi¸o viªn kh«ng cßn ®ãng vai trß ®¬n thuÇn lµ ng­êi truyÒn ®¹t kiÕn thøc, gi¸o viªn trë thµnh ng­êi thiÕt kÕ, tæ chøc, h­íng dÉn c¸c ho¹t ®éng ®éc lËp hoÆc theo nhãm nhá ®Ó häc sinh tù lùc chiÕm lÜnh néi dung häc tËp, chñ ®éng ®Æt ra c¸c môc tiªu kiÕn thøc, kÜ n¨ng, th¸i ®é theo yªu cÇu cña ch­¬ng tr×nh. Trªn líp ng­êi häc ho¹t ®éng lµ chÝnh, gi¸o viªn víi vai trß lµ ng­êi gîi më, xóc t¸c, ®éng viªn, cè vÊn, träng tµi c¸c ho¹t ®éng t×m tßi hµo høng, tranh luËn s«i næi cña  häc sinh. V× vËy ng­êi gi¸o viªn ph¶i cã tr×nh ®é chuyªn m«n s©u réng, cã tr×nh ®é s­ ph¹m lµnh nghÒ míi cã thÓ tæ chøc, h­íng dÉn c¸c ho¹t ®éng cña häc sinh mµ nhiÒu khi diÔn biÕn ngoµi tÇm dù kiÕn cña m×nh.

III/ h­íng thùc hiÖn d¹y vµ häc tÝch cùc .

   1. VÒ ph­¬ng ph¸p d¹y vµ häc

Thùc hiÖn d¹y vµ häc tÝch cùc kh«ng cã nghÜa lµ g¹t bá c¸c ph­¬ng ph¸p truyÒn thèng. Trong hÖ thèng c¸c ph­¬ng ph¸p d¹y häc quen thuéc  còng ®· cã nhiÒu ph­¬ng ph¸p tÝch cùc. C¸c s¸ch lý luËn d¹y häc ®· chØ râ, vÒ mÆt ho¹t ®éng nhËn thøc th×

c¸c ph­¬ng ph¸p thùc hµnh lµ “TÝch  cùc” h¬n c¸c ph­¬ng ph¸p trùc quan, c¸c ph­¬ng ph¸p trùc quan th× “TÝch cùc” h¬n c¸c ph­¬ng ph¸p dïng lêi. Muèn thùc hiÖn d¹y vµ häc tÝch cùc th× cÇn ph¸t triÓn c¸c ph­¬ng ph¸p thùc hµnh, c¸c ph­¬ng ph¸p trùc quan theo kiÓu t×m tßi tõng phÇn hoÆc nghiªn cøu ph¸t hiÖn nhÊt lµ khi d¹y c¸c m«n häc thùc nghiÖm.

Trong ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc cÇn kÕ thõa, ph¸t triÓn nh÷ng mÆt tÝch cùc trong hÖ thèng ph­¬ng ph¸p d¹y häc quen thuéc, ®ång thêi ph¶i häc hái, vËn dông mét sè ph­¬ng ph¸p míi, phï hîp víi hoµn c¶nh, ®iÒu kiÖn d¹y vµ häc ë n­íc ta ®Ó gi¸o dôc tõng b­íc tiÕn lªn v÷ng ch¾c. Theo h­íng nãi trªn, nªn quan t©m mét sè ph­¬ng ph¸p sau

- Ph­¬ng ph¸p vÊn ®¸p t×m tßi

- Ph­¬ng ph¸p ®Æt vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò

- Ph­¬ng ph¸p d¹y vµ häc hîp t¸c trong nhãm nhá

- Ph­¬ng ph¸p d¹y vµ häc vi m«

- Ph­¬ng ph¸p trß ch¬i

- Ph­¬ng ph¸p s¾m vai

- Ph­¬ng ph¸p m« pháng

- Ph­¬ng ph¸p bÓ c¸...

Ngoµi viÖc vËn dông c¸c ph­¬ng ph¸p trªn cÇn ®æi míi ph­¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh vµ diÔn gi¶ng, ph­¬ng ph¸p th¶o luËn vµ tæ chøc xªmina..

    2. §iÒu kiÖn ®Ó thùc hiÖn d¹y vµ häc tÝch cùc.

2.1. D¹y vµ häc tÝch cùc ®ßi hái mét sè ®iÒu kiÖn, trong ®ã quan träng nhÊt lµ ng­êi gi¸o viªn. Gi¸o viªn ph¶i ®­îc ®µo t¹o chu ®¸o ®Ó thÝch øng víi nh÷ng thay ®æi chøc n¨ng, víi nh÷ng nhiÖm vô ®a d¹ng, phøc t¹p cña m×nh, nhiÖt t×nh víi c«ng cuéc ®æi míi gi¸o dôc. Gi¸o viªn ph¶i cã tri thøc s©u réng, cã tr×nh ®é s­ ph¹m lµnh nghÒ, biÕt øng xö tinh tÕ, biÐt sö dông c¸c ph­¬ng tiÖn c«ng nghÖ th«ng tin vµo d¹y häc, biÕt ®Þnh h­íng sù ph¸t triÎn cña häc sinh theo môc tiªu gi¸o dông nh­ng còng ®¶m b¶o sù tù do cña häc sinh trong ho¹t ®éng nhËn thøc.

2.2 D­íi sù chØ ®¹o cña gi¸o viªn, häc sinh ph¶i dÇn dÇn cã ®­îc phÈm chÊt n¨ng lùc thÝch øng víi ph­¬ng ph¸p tÝch cùc nh­ gi¸c ngé môc ®Ých häc tËp, tù gi¸c trong häc tËp, cã ý thøc tr¸ch nhiÖm vÒ kÕt qu¶ häc tËp cña m×nh vµ kÕt qu¶ chung cña c¶ líp, biÕt tù häc vµ tranh thñ häc ë mäi n¬i, mäi lóc, b»ng mäi c¸ch, ph¸t triÓn c¸c lo¹i h×nh t­ duy biÖn chøng, l«gic, h×nh t­îng, t­ duy kÜ thuËt, t­ duy kinh tÕ.

2.3.Ch­¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa ph¶i gi¶m bít kiÕn thøc nhåi nhÐt, t¹o ®iÒu kiÖn cho thÇy vµ trß tæ chøc nh÷ng ho¹t ®éng häc tËp tÝch cùc, gi¶m bít nh÷ng th«ng tin buéc häc sinh ph¶i thõa nhËn vµ ghi nhí m¸y mãc, t¨ng c­êng c¸c bµi to¸n nhËn thøc ®Ó häc sinh tËp gi¶i, gi¶m bít nh÷ng c©u hái t¸i hiÖn, t¨ng c­êng lo¹i c©u hái ph¸t triÓn trÝ th«ng minh, gi¶m bít nh÷ng kÕt luËn ¸p ®Æt, t¨ng c­êng gîi ý ®Ó häc sinh tù nghiªn cøu ph¸t triÓn bµi häc.

2.4. Ph­¬ng ph¸p tÝch cùc yªu cÇu cã nh÷ng ph­¬ng tiÖn thiÕt bÞ d¹y häc thuËn tiÖn cho häc sinh thùc hiÖn c«ng t¸c ®éc lËp hoÆc c¸c ho¹t ®éng nhãm. H×nh thøc tæ chøc líp häc ph¶i dÔ dµng thay ®æi linh ho¹t, phï hîp víi d¹y häc c¸ thÓ vµ d¹y häc hîp t¸c.

2.5. ViÖc kiÓm tra, ®¸nh gi¸ ph¶i chuyÓn biÕn m¹nh theo h­íng ph¸t triÓn trÝ th«ng minh s¸ng t¹o cña häc sinh, khuyÕn khÝch vËn dông linh ho¹t c¸c kÜ n¨ng ®· häc vµo nh÷ng t×nh huèng thùc tÕ, lµm béc lé nh÷ng c¶m xóc, th¸i ®é cña häc sinh tr­íc  nh÷ng vÊn ®Ò nãng hæi cña ®êi sèng c¸ nh©n, gia ®×nh vµ céng ®ång.

2.6. HiÖu tr­ëng chÞu tr¸ch nhiÖm trùc tiÕp vÒ viÖc ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc ë tr­êng m×nh, cÇn tr©n träng, ñng hé, khuyÕn khÝch mçi s¸ng kiÕn, c¶i tiÕn dï nhá cña gi¸o viªn nh­ng còng cÇn biÕt h­íng dÉn, gióp ®ì gi¸o viªn vËn dông c¸c ph­¬ng ph¸p tÝch cùc thÝch hîp víi m«n häc.

TiÓu luËn : §æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y vµ häc theo h­íng tÝch cùc ho¸ ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh lµ mét qu¸ tr×nh l©u dµi, ph¶i thùc hiÖn ë tÊt c¶ c¸c bËc häc, cÊp häc, m«n häc.

Tuy nhiªn, mçi m«n häc, cÊp häc cã nh÷ng ®Æc thï riªng , v× vËy h­íng thùc hiÖn d¹y vµ häc tÝch cùc cho tõng cÊp häc, ®èi víi mçi m«n häc kh«ng  hoµn toµn gièng nhau mµ nã còng cã nh÷ng nÐt riªng.

     3. H­íng thùc hiÖn d¹y vµ häc tÝch cùc trong m«n ®Þa lÝ

Ph­¬ng ph¸p d¹y – häc tÝch cùc trong m«n ®i¹ lÝ, thùc chÊt lµ c¸ch d¹y h­íng tíi viÖc häc tËp chñ ®éng, chèng l¹i thãi quen häc tËp thô ®éng. D¹y vµ häc tÝch cùc lµ mét trong nh÷ng môc tiªu chung vµ còng lµ mét tiªu chuÈn vÒ gi¸o dôc hiÖu qu¶, h­íng dÉn cho viÖc ®æi míi c¶ ph­¬ng ph¸p ®µo t¹o gi¸o viªn vµ viÖc d¹y trong c¸c tr­êng phæ th«ng. Thùc hiÖn d¹y vµ häc tÝch cùc sÏ mang l¹i hiÖu qu¶ cao trong gi¶ng d¹y m«n ®Þa lÝ nãi  riªng vµ trong ®µo t¹o nãi chung. NhiÖm vô chñ yÕu cña ng­êi gi¸o viªn trë thµnh ng­êi thiÕt kÕ cho viÖc häc tÝch cùc cña häc sinh trong bèi c¶nh cô thÓ. NhiÖm vô truyÒn thèng cña ng­êi gi¸o viªn tr­íc ®©y lµ chuyÓn giao th«ng tin, nay ®­îc ®iÒu chØnh vµ më réng thµnh mét nhiÖm vô t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn häc tËp vµ hç trî qu¸ tr×nh häc tËp cña häc sinh. Häc sinh ®­îc th¸ch thøc tham gia mét c¸ch tÝch cùc trong x©y dùng sù hiÓu biÕt vµ quan niÖm cña häc (Tù suy nghÜ vµ t×m hiÓu bªn c¹nh viÖc lµm bµi tËp vµ ghi nhí th«ng tin). B¶n chÊt cña d¹y – häc tÝch cùc trong m«n ®Þa lÝ n»m trong kh¸i niÖm häc nh­ mét qu¸ tr×nh tÝch cùc vµ kiÕn t¹o, th«ng qua ®ã ng­êi häc x©y dùng mèi liªn hÖ gi÷a th«ng tin míi vµ nh÷ng kiÕn thøc kÜ n¨ng s½n cã. §iÒu nµy cã thÓ  ®¹t ®­îc th«ng qua rÊt nhiÒu c¸c ph­¬ng ph¸p d¹y vµ c¸c ho¹t ®éng häc tËp kh¸c nhau, bao gåm c¸c chiÕn l­îc vµ c«ng cô d¹y häc truyÒn thèng còng nh­ c¸c chiÕn l­îc vµ c«ng cô ®æi míÝ.

3.1.D¹y häc ®Æt vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò.

Ph­¬ng ph¸p d¹y häc ®Æt vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò lµ ph­¬ng ph¸p dùa trªn nh÷ng quy luËt cña sù lÜnh héi tri thøc vµ c¸ch thøc ho¹t ®éng mét c¸ch s¸ng t¹o, cã nh÷ng nÐt c¬ b¶n cña sù t×m tßi khoa häc. B¶n chÊt cña n

ã lµ t¹o nªn mét chuçi nh÷ng “T×nh huèng vÊn ®Ò” , “T×nh huèng häc tËp” vµ ®iÒu khiÓn häc sinh gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò häc tËp ®ã. Nhê vËy, nã ®¶m b¶o cho häc sinh lÜnh héi v÷ng ch¾c nh÷ng c¬ së khoa häc, ph¸t triÓn n¨ng lùc t­ duy s¸ng t¹o vµ h×nh thµnh c¬ së thÕ giíi quan khoa häc cho häc sinh. T×nh huèng vÊn ®Ò cã thÓ ph©n ra nhiÒu lo¹i, nh­ng nh×n chung cã nh÷ng lo¹i sau :

- T×nh huèng nghÞch lÝ lµ t×nh huãng vÊn ®Ò xuÊt hiÖn khi ®øng tr­íc mét sù lùa chän rÊt khã kh¨n gi÷a hai hay nhiÒu ph­¬ng ¸n gi¶i quyÕt.

- T×nh huèng b¸c bá lµ t×nh huèng vÊn ®Ò ®ßi hái ph¶i b¸c bá mét luËn ®iÓm, mét sai lÇm. §Ó ®¹t ®­îc ®iÒu ®ã häc sinh ph¶i t×m ra ®­îc chç yÕu, chç sai, chç thiÕu chÝnh x¸c cña luËn ®iÓm hay kÕt luËn ®ã vµ chøng minh tÝnh chÊt sai lÇm cña chóng.

- T×nh huèng “T¹i sao” lµ t×nh huèng phæ biÕn trong nghiªn cøu khoa häc vµ trong d¹y häc.

Nh­ vËy, t×nh huèng vÊn ®Ò ®ßi hái häc sinh ph¶i vËn dung kiÕn thøc vµ kÜ n¨ng vèn cã ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®Æt ra. Häc sinh ph¶i t×m ra ®­îc nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn kÕt qu¶ ®ã, x¸c ®Þnh ®­îc c¸c mèi liªn hÖ ®Þa lÝ, ®Æc biÖt lµ c¸c mèi liªn hÖ nh©n qu¶ cña c¸c kiÕn thøc ®Þa lÝ.

Trong d¹y häc ®Æt vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, gi¸o viªn ®­a häc sinh vµo t×nh huèng cã vÊn ®Ò råi gióp häc sinh tù lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®Æt ra. Mçi cÊp häc cã thÓ vËn dông ë  møc tr×nh ®é kh¸c nhau :

- Møc 1: Gi¸o viªn tù ®Æt vÊn ®Ò, nªu c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Häc sinh thùc hiÖn c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò theo h­íng dÉn cña gi¸o viªn. Gi¸o viªn ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ lµm viÖc cña häc sinh. ( møc nµy th­êng dïng ë tiÓu hoc )

- Møc 2 : Giã viªn nªu vÊn ®Ò, gîi ý häc sinh t×m ra c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Häc sinh thùc hiÖn  c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò víi sù gióp ®ì cña gi¸o viªn. Gi¸o viªn cïng häc sinh ®¸nh gi¸. (møc nµy th­êng dïng ë THCS ).