NGUYÔN KH¶I

 

Yªu cÇu

- N¾m ®­îc nh÷ng nÐt chÝnh trong tiÓu sö t¸c gi¶ ®Ó thÊy ®­îc mèi liªn hÖ gi÷a thêi ®¹i, hoµn c¶nh riªng, c¸ tÝnh riªng víi hµnh tr×nh s¸ng t¹o v¨n ch­¬ng cña NguyÔn Kh¶i.

- N¾m ®­îc sù vËn ®éng vÒ t­ t­ëng – nghÖ thuËt nhµ v¨n qua hai thêi kú s¸ng t¸c.

- N¾m ®­îc nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh trong v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i, tõ ®ã biÕt vËn dông vµo viÖc phÊn tÝch t¸c phÈm cña nhµ v¨n ®­îc giíi thiÖu ch­¬ng tr×nh v¨n häc cÊp THPT nh­ Mïa l¹c, Mét ng­êi Hµ Néi.

 

1. TiÓu sö, con ng­êi vµ quan niÖm nghÖ thuËt

NguyÔn Kh¶i, tªn ®Çy ®ñ lµ NguyÔn M¹nh Kh¶i, sinh ngµy 3-2-1930 t¹i phè Hµng Cãt (Hµ Néi). Quª cha ë phè Hµng N©u (Nam §Þnh), quª mÑ ë x· HiÕn Nam, huyÖn TiÕn L÷, tØnh H­ng Yªn. Ng­êi cha xuÊt th©n lµm tham biÖn, sau chuyÓn sang ng¹ch quan l¹i, lµm tri huyÖn. NguyÔn Kh¶i lµ con vî lÏ, sím chÞu th©n phËn bÞ “khinh miÖt, rÎ róng do quan niÖm “vî lÏ con thªm” vµ do tÝnh c¸ch l¹nh lïng cña ng­êi cha. Suèt thêi tuæi nhá, NguyÔn Kh¶i sèng trong c¶nh buån tñi, lóc ë víi mÑ ®Î, khi ë víi mÑ giµ, khi sèng ë ®Ëu nhµ anh c¶ (cïng cha kh¸c mÑ) ë H¶i Phßng. NhiÒu lÇn bÞ l¨ng nhôc, bÞ ®æ oan lµ ¨n c¾p tiÒn b¹c. N¨m 12 tuæi, NguyÔn Kh¶i tõ H¶i Phßng lªn Hµ Néi tró trong c¨n g¸c chËt hÑp. Ba mÑ con sèng rÊt chËt vËt, ®· cã lóc ng­êi mÑ nghÜ ®Õn viÖc cïng chÕt víi hai con cho tho¸t khæ. M·i vÒ sau nµy, nhµ v¨n vÉn kh«ng sao quªn ®­îc c¶m gi¸c bÞ th­¬ng tæn vµ nçi hên giËn ®· gÆm nhÊm t©m hån «ng nh÷ng n¨m th¸ng ®ã: “T­ëng lµ con «ng ch¸u cha ho¸ ra kh«ng ph¶i, chØ lµ con thªm, con thõa. Bao nhiªu méng m¬ cña mét thuë ng©y th¬, phót chèc mÊt s¹ch. C¸i sù thËt vÒ th©n phËn qua mçi th¸ng l¹i tuét ra mét líp vá, rót l¹i c¸i lâi cña nã kh«ng ®¸ng mét xu. Ch¼ng lµ c¸i g× ë câi ®êi nµy. Lµ mét th»ng ¨n c¾p! L¹i ghÎ lë, bÈn thØu, bÞ c¨m ghÐt cßn kh¸, bÞ khinh rÎ míi thËt nhôc”. Nh­ng chÝnh hoµn c¶nh cay ®¾ng Êy ®· lµm bïng dËy ë «ng y thøc vÒ nh©n phÈm vµ y chÝ sèng ®Ó kh¼ng ®Þnh m×nh: “VËy th× ph¶i sèng. Sèng b»ng c¸i nhÉn nhôc, c¸i chÞu th­¬ng chÞu khã, kh«ng gi©y phót nµo ®­îc bu«ng l¬i, kh«ng gi©y phót nµo ®­îc tù huyÔn hoÆc. Sèng cho hÕt c¸i cã thÓ cã cña m×nh råi ®êi sÏ gióp m×nh sau”.

C¸ch m¹ng th¸ng T¸m qu¶ lµ c¬ héi “trêi cho” mµ NguyÔn Kh¶i tõng ao ­íc. ¤ng ®· t×m ®­îc niÒm h¹nh phóc lín nhÊt cña ®êi m×nh: ®­îc tr¶ l¹i t­ c¸ch lµm ng­êi, ®­îc chän con ®­êng viÕt v¨n ®Ó thùc hiÖn mét c¸ch thÓ sèng: t¹o dùng uy tÝn, danh dù. §©y sÏ lµ con ®­êng ®Ó «ng ®¸p ®Òn ¬n nghÜa C¸ch m¹ng vµ röa s¹ch nçi nhôc bÞ chÝnh nh÷ng ng­êi ruét thÞt h¾t hñi, b¹c ®·i.

§Çu n¨m 1947, NguyÔn Kh¶i gia nhËp tù vÖ ë thÞ x· H­ng Yªn. N¨m 1950 vµo qu©n ngò. 1951 lµm c«ng t¸c tuyªn huÊn ë Phßng chÝnh trÞ Liªn khu 3. N¨m 1952 lµm th­ kÝ toµ so¹n tê ChiÕn sÜ cña khu 4. B­íc ngoÆt quan träng nhÊt ®èi víi nhµ v¨n x¶y ra n¨m 1951: «ng ®­îc Trung ®oµn cö ®i häc mét líp nghiªn cøu v¨n nghÖ ng¾n h¹n do hai chi héi ViÖt Nam Liªn khu 3 vµ 4 tæ chøc ë Thanh Ho¸. “§ã lµ c¸i mèc quan träng trªn chÆng ®­êng dÉn ®Õn nghÒ v¨n cña t«i”. NguyÔn kh¶i ®· nãi nh­ vËy vÒ líp häc mµ nhê ®ã lÇn ®Çu tiªn «ng ®­îc tiÕp xóc víi c¸c thÇn t­îng v¨n häc cña «ng: NguyÔn Tu©n, Xu©n DiÖu


Cuèi kho¸ häc, NguyÔn Kh¶i b¾t ®Çu cã truyÖn ng¾n ®¨ng b¸o (Ra ngoµi, N»m v¹…).

N¨m 1955, NguyÔn Kh¶i vÒ T¹p chÝ V¨n nghÖ qu©n ®éi, lµm viÖc cïng nhiÒu nhµ v¨n næi tiÕng lóc Êy nh­ Thanh TÞnh, Phïng Qu¸n, ChÝnh H÷u, Nguyªn Ngäc, NguyÔn Thi… NhiÒu n¨m «ng tham gia Ban chÊp hµnh Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam, tõng ®­îc bÇu lµ ®¹i biÓu Quèc héi Kho¸ VIII. Sau 1975, «ng cïng gia ®×nh chuyÓn vµo sèng ë thµnh phè Hå ChÝ Minh.

NguyÔn Kh¶i lµ ng­êi th«ng minh, ho¹t b¸t. Theo gi¸o s­ NguyÔn §¨ng M¹nh, “c¸i lÝ lÞch ®Æc biÖt cña anh khiÕn anh h×nh nh­ cã hai con ng­êi trong mét con ng­êi, cã hai vïng thÈm mü trong mét thÕ giíi nghÖ thuËt”. Trong «ng cã sù pha trén hai dßng m¸u: “Dßng m¸u cña líp cïng d©n tõng bÞ giµy xÐo, l¨ng nhôc” sÏ in dÊu vµo nh÷ng lêi v¨n “khi th× uÊt hËn, khi th× xãt xa – mét thøc v¨n nh­ ®Ó gi¶i oan, nh­ ®Ó ®ßi nî, nh­ ®Ó tr¶ thï”. Cßn dßng m¸u cña tÇng líp th­îng l­u l¹i sinh ra mét NguyÔn Kh¶i “thÝch nãi chuyÖn sang, thÝch nãi giäng sang, dïng v¨n ch­¬ng ®Ó ph« bµy c¸i hµo hoa, lÞch l·m”, “am hiÓu vµ ®ång c¶m víi giíi th­îng l­u cña Hµ Néi x­a”, tr©n träng nÕp sèng thanh lÞch, b¶n lÜnh c¸ nh©n, cèt c¸ch tù do – nh÷ng c¸i lµm nªn nÐt v¨n ho¸ ®Æc thï cña ®Êt ®Õ ®«.

Ch©n dung tù ho¹ cña NguyÔn Kh¶i còng ®­îc vÏ b»ng kh¸ nhiÒu nÐt ®èi nghÞch. ¤ng nãi m×nh “t×m ®­îc cho riªng m×nh mét vïng trêi tù do” lµ do “lu«n tØnh t¸o, biÕt tù kiÒm chÕ trong c¸i chõng mùc, c©u ch÷ dïng còng chÆt chÏ, ®¾n ®o theo kiÓu v¨n tuyªn huÊn”, trong khi l¹i biÕt râ r»ng lµm mét nghÖ sÜ ®Ých thùc “cßn ph¶i biÕt mª muéi trong niÒm tin cña m×nh, biÕt ®i tíi cïng c¸i yªu vµ c¸i ghÐt”. ¤ng ng¹c nhiªn, xÊu hæ v× “vèn ®­îc khen lµ kh«ng h¸m quyÒn” l¹i “hai lÇn xuÊt chÝnh”, “c¶ hai lÇn ®Òu thÊt b¹i”. Nh×n l¹i ®êi m×nh «ng cho r»ng m×nh may m¾n “gÆp thêi”, cã kh¶ n¨ng thÝch øng víi thêi thÕ, biÕt c¸ch hoµ gi¶i gi÷a kh¸t khao nghÖ thuËt víi nh÷ng hÖ luþ cña cuéc m­u sinh. ¤ng lµ nhµ v¨n nhÊt qu¸n trªn hµnh tr×nh t­ t­ëng víi niÒm x¸c quyÕt: “NÕu kh«ng cã c¸ch m¹ng th× m·i m·i h¾n sÏ bÞ ¸m ¶nh lµ mét ®øa trÎ bÞ ruång bá… chØ xøng ®¸ng cã mét th©n phËn hÌn män”, “®Õn lµm ng­êi tÇm th­êng còng khã nãi g× lµm mét nhµ v¨n”. CÈn träng, tØ mØ trong c«ng viÖc, ham ®i, ham nghÜ, cã khiÕu quan s¸t vµ ph©n tÝch, NguyÔn Kh¶i th­êng xuyªn cã mÆt ë nh÷ng n¬i “mòi nhän” cña ®êi sèng x· héi, “nh÷ng ®iÓm nãng” vÒ t­ t­ëng, v¨n «ng lu«n cã h¬i thë nãng hæi cña nhÞp sèng hiÖn t¹i. Nhu cÇu tù kh¼ng ®Þnh th«i thóc «ng kh«ng ngõng tù häc trong suèt cuéc ®êi cÇm bót. §ã lµ nh÷ng yÕu tè b¶o ®¶m cho «ng kh¶ n¨ng theo kÞp sù chuyÓn biÕn m·nh liÖt cña thêi cuéc.

T¹i Héi nghÞ thµnh lËp Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam n¨m 1957, NguyÔn Kh¶i ph¸t biÓu: “T«i quan niÖm nghÖ thuËt ®¬n gi¶n nh­ sau: lµ khoa häc thÓ hiÖn lßng ng­êi, lµ lÞch sö cña lßng ng­êi”. “Sù thËt chØ cã thÓ viÕt vÒ nh÷ng tÊm lßng, nh÷ng t©m tr¹ng cña c¸c giai cÊp trong x· héi víi mäi sù phøc t¹p, tinh vi vµ ngo¾t ngoÐo cã thËt cña nã, nh­ thÕ míi lµ sù thËt ch©n thËt theo quan niÖm cña t«i”. Quan niÖm nµy sÏ chi phèi trùc tiÕp ph­¬ng h­íng tiÕp cËn hiÖn thùc cña ngßi bót NguyÔn Kh¶i, lÊy thÕ giíi tinh thÇn, t­ t­ëng, c¸c tr¹ng th¸i t©m lÝ con ng­êi lµm ®èi t­îng kh¸m ph¸ ®Ó cuéc sèng hiÖn lªn trong t¸c phÈm nh­ nh÷ng dßng ch¶y, nh÷ng sù va xiÕt cña c¸c luång t­ t­ëng, c¸c lèi sèng vµ mét nghÖ thuËt tù sù giµu mµu s¾c chÝnh luËn, tranh biÖn cã vÎ nh­ ®· lµ sù lùa chän tÊt yÕu cña NguyÔn Kh¶i. ¤ng h¨m hë, x«ng x¸o t×m tíi nh÷ng n¬i ®Æc biÖt (tiªn tiÕn nhÊt nh­ n«ng tr­êng §iÖn Biªn, phøc t¹p nhÊt nh­ vïng c«ng gi¸o toµn t


ßng, hay ®« thÞ miÒn Nam sau gi¶i phãng, anh hïng nhÊt nh­ ®¶o Cån Cá…) ®Ó n¾m b¾t kÞp thêi nh÷ng “vÊn ®Ò t­ t­ëng”, nh÷ng “mÉu ng­êi s¸ng t¹o”, phong trÇn mét chót, l·ng m¹n mét chót, sè phËn kh«ng b×nh th­êng mét chót” (GÆp gì cuèi n¨m), “nh÷ng ng­êi mÆc c¸i ¸o qu¸ ng¾n khiÕn m¶nh ®Êt sinh ra hä trë nªn chËt chéi” (Thêi gian cña ng­êi). Tuy vËy, quan niÖm nghÖ thuËt cña NguyÔn Kh¶i kh«ng nhÊt thµnh bÊt biÕn. Tr­íc sau vÉn gi÷ niÒm tin “v¨n häc lµ nh©n häc”, nh­ng «ng kh«ng ngõng bæ sung, ®iÒu chØnh b»ng nhiÒu nhËn thøc vµ tr¶i nghiÖm ®Ó kh«ng tù trãi buéc ngßi bót m×nh trong nh÷ng khu«n th­íc chËt hÑp. §· cã lóc «ng t©m niÖm: “Ch¼ng cã thø nghÖ thuËt nµo kh«ng cã chÝnh trÞ c¶, chÝnh trÞ lµ môc ®Ých vµ néi dung cña nghÖ thuËt”.

MÊy chôc n¨m sau, chÝnh «ng l¹i ®­a ra ®iÒu chiªm nghiÖm: “V¨n ch­¬ng nãi cho cïng lµ nh÷ng kh¾c kho¶i, nh÷ng m¬ t­ëng vÒ mét giÊc méng ch­a thµnh. Cã nh÷ng giÊc méng sÏ kh«ng bao giê thµnh nh­ng vÉn cho phÐp c¶ ng­êi ®äc lÉn ng­êi viÕt ®¾m ®uèi trong hy väng, trong mong ®îi, ®Ó cuéc ®êi thªm h­¬ng vÞ, thªm ¸nh s¸ng. Nã lµ t«n gi¸o cña C¸i §Ñp, C¸i §Ñp ph¶i víi tíi, cã thÓ m·i m·i kh«ng tíi”. N¨m 1957, nh©n cuéc tranh c·i vÒ “b«i ®en” “t« hång”, NguyÔn Kh¶i tuyªn bè: “Ng­êi nghÖ sÜ ph¶i nghiªn cøu chÝnh s¸ch lÊy nã lµm ph­¬ng h­íng ®Ó thÓ hiÖn cuéc sèng (…) lµm môc ®Ých cuèi cïng cña s¸ng t¸c, ®em chÝnh s¸ch trïm lªn toµn bé t¸c phÈm”. ThÕ nh­ng chÝnh s¸ch th× cã thÓ thay ®æi, cßn v¨n ch­¬ng ®· hiÖn h×nh giÊy tr¾ng mùc ®en, ®· thµnh x¸c tÝn th× lµm sao ch÷a l¹i? Sau 24 n¨m, trë l¹i m¶nh ®Êt ®· gióp «ng viÕt TÇm nh×n xa, tù NguyÔn Kh¶i l¹i cã dÞp ®óc kÕt nh÷ng chiªm nghiÖm vÒ ®êi, vÒ nghÒ thµnh mét truyÖn ng¾n m¨ng tinh thÇn “nhËn thøc l¹i”: C¸i thêi l·ng m¹n.

Nh×n chung, quan niÖm nghÖ thuËt cña NguyÔn Kh¶i cµng ngµy cµng mÒm dÎo, d©n chñ h¬n. ¤ng kh«ng “th¸nh ho¸” v¨n ch­¬ng nh­ng bao giê còng ®ßi hái ë v¨n ch­¬ng tinh thÇn tr¸ch nhiÖm nghiªm tóc: “Nhµ v¨n vµ tr¸ch nhiÖm  x· héi v« cïng to lín cña hä kh«ng chØ trong h«m nay mµ cßn c¶ mai sau”, “T«i tuyÖt ®èi kh«ng viÕt theo thêi vµ còng kh«ng viÕt theo nh÷ng yªu cÇu kh«ng thÓ chÊp nhËn cña thÞ tr­êng s¸ch b¸o”. Víi «ng, nhËn thøc lµ mét qu¸ tr×nh, ®êi sèng tinh thÇn cña con ng­êi cµng phong phó, c¸ch tho¶ m·n nã cµng kh«ng thÓ khu«n vµo mét c«ng thøc nµo ®ã, nghÜa lµ nhµ v¨n cã quyÒn t×m kiÕm nh÷ng lèi ®i riªng, cã ®iÒu «ng tin “thanh nam ch©m thu hót mäi thÕ hÖ vÉn lµ c¸i cao c¶, c¸i tèt ®Ñp, c¸i thuû chung”.

Trong mét lÇn tr¶ lêi pháng vÊn, NguyÔn Kh¶i tù chia s¸ng t¸c cña m×nh thµnh hai giai ®o¹n: “Tõ 1955 ®Õn 1977 t«i s¸ng t¸c theo mét c¸ch, tõ 1978 ®Õn nay theo mét c¸ch kh¸c”.

§óng lµ bªn c¹nh nh÷ng nÐt kh¸ æn ®Þnh, nhÊt qu¸n, phong c¸ch v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i kh«ng ngõng ®­îc ®iÒu chØnh, lµm míi vµ mçi giai ®o¹n s¸ng t¸c cña «ng ®Òu cã nh÷ng nÐt kh¸c c¬ b¶n.

 

2. Giai ®o¹n tr­íc 1978

Tõ viÕt b¸o, sau ®ã viÕt v¨n, qua qu·ng thêi gian kh¸ dµi loay hoay thö bót, n¨m 1957, tªn tuæi NguyÔn Kh¶i thËt sù ®­îc c«ng chóng biÕt tíi qua phÇn ®Çu tiÓu thuyÕt Xung ®ét (®­îc giíi thiÖu trªn V¨n nghÖ qu©n ®éi). T¸c gi¶ thõa nhËn: “Víi Xung ®ét, t«i b¾t ®Çu y thøc vÒ chøc n¨ng ng­êi cÇm bót vµ thùc sù b­íc vµo con ®­êng viÕt truyÖn”. Mèi quan t©m chung cña nghÖ thuËt ë thêi ®iÓm nµy lµ c¸c vÊn ®Ò thêi sù - chÝnh trÞ. Vµ NguyÔn Kh¶i ®· h¨m hë nhËp cuéc trong t­ c¸ch nhµ v¨n – nhµ ho¹t ®éng x


· héi dïng s¸ng t¸c ®Ó tham dù vµo cuéc ®Êu tranh x· héi. C¸c trang viÕt «ng tËp trung vµo hai m¶ng ®Ò tµi: ®Ò tµi n«ng th«n vµ c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi, ®Ò tµi chiÕn tranh c¸ch m¹ng.

 

2.1 Nh÷ng t¸c phÈm viÕt vÒ n«ng th«n vµ c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë miÒn B¾c

TiÓu thuyÕt Xung ®ét (®¨ng lÇn ®Çu trªn V¨n nghÖ qu©n ®éi ®­îc ghi chó thÓ lo¹i lµ ghi chÐp, n¨m 1959 in thµnh s¸ch, tËp 1, ®­îc söa l¹i lµ tiÓu thuyÕt, tËp 2 in n¨m 1961) . Bèi c¶nh hiÖn thùc cña t¸c phÈm lµ cuéc ®Êu tranh kh¼ng ®Þnh con ®­êng x· héi chñ nghÜa ë mét vïng n«ng th«n c«ng gi¸o toµn tßng. C¸c thÕ lùc ph¶n ®éng ®éi lèt t«n gi¸o, lîi dông lßng tin th¬ ng©y cña nhiÒu gi¸o d©n, l«i kÐo, khÝch ®éng hä chèng l¹i chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng b»ng nhiÒu thñ ®o¹n. Nhan ®Ò t¸c phÈm còng lµ xung ®ét chÝnh: xung ®ét gi÷a hai hÖ t­ t­ëng ®èi lËp (c¸ch m¹ng vµ ph¶n c¸ch m¹ng). TËp 2, xung ®ét ®èi kh¸ng dÞu ®i nh­ng l¹i xuÊt hiÖn mèi bÊt ®ång gi÷a c¸c c¸n bé ®øng mòi chÞu sµo t¹i ®Þa ph­¬ng. §iÓm m¹nh cña t¸c gi¶ béc lé ë kh¶ n¨ng quan s¸t tinh, n¾m b¾t tróng nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p vÒ t­ t­ëng ®ang diÔn ra trong lßng ng­êi. Xung ®ét rÊt giµu tÝnh chiÕn ®Êu, lµ tiÕng nãi s¾c s¶o phª ph¸n nh÷ng m­u ®å ph¶n c¸ch m¹ng, c¶nh tØnh sù mª muéi cña con ng­êi, nh­ng khi sù kiÖn lµm nÒn cho t¸c phÈm kh«ng cßn lµ thêi sù, søc hÊp dÉn cña Xung ®ét l¹i thuéc vÒ nh÷ng trang diÔn t¶ rÊt ch©n thËt c¸i day døt, gi»ng xÐ ©m thÇm, lµm nªn g­¬ng mÆt tinh thÇn mét sè nh©n vËt c¸n bé nh­ Nhµn, Tam, Thuþ, T­êng. Tr­íc ®©y cã ng­êi chª bai NguyÔn Kh¶i lµ “viÕt sai sù thËt, b«i nhä c¸n bé” khi «ng ®Ò cËp ®Õn “cuéc chiÕn rÊt ®¸ng buån gi÷a nh÷ng ng­êi anh hïng cña mét thêi”. Thêi gian cho thÊy, ®ã míi chÝnh lµ c¸ch tiÕp cËn ®êi sèng ®Æc tr­ng cña v¨n häc. Cuèn tiÓu thuyÕt còng lé râ mÊy nh­îc ®iÓm nh­: tÝnh chÊt “giµ kÝ non truyÖn”, nh·n quan y thøc hÖ khiÕn cho c¸i nh×n hiÖn thùc cßn xu«i chiÒu, ®¬n gi¶n.

TËp truyÖn ng¾n Mïa l¹c (xuÊt b¶n n¨m 1960) lµ s¶n phÈm cña chuyÕn ®i thùc tÕ ë ng«i tr­êng §iÖn Biªn – n¬i quan hÖ s¶n xuÊt tËp thÓ ®ang trë thµnh m« h×nh lÝ t­ëng. NguyÔn Kh¶i nång nhiÖt kh¼ng ®Þnh vÎ ®Ñp cña nh÷ng ng­êi lao ®éng kiÓu míi – nh÷ng con ng­êi lµm cho sù g¾n kÕt céng ®ång trë thµnh nhu cÇu m¸u thÞt cña mçi c¸ nh©n. Cuéc sèng håi sinh kú diÖu: vÕt th­¬ng chiÕn tranh trªn da thÞt ®Êt ®ai ®­îc ch÷a lµnh, h¹nh phóc mØm c­êi víi c¸c sè phËn bÊt h¹nh; con ng­êi h­íng ®Õn t­¬ng lai b»ng c¶m gi¸c tin yªu, thanh th¶n gi÷a sù khÝch lÖ, ®ïm bäc cña tËp thÓ. Th«ng qua “m«tÝp ®æi ®êi” víi c¸c nh©n vËt nh­ §µo (Mïa l¹c), TÊm (§øa con nu«i), ng­êi cha (Bè con), Thoa (Mét cÆp vî chång), nhµ v¨n muèn kh¸i qu¸t qu¸ tr×nh vËn ®éng tÝch cùc cña ®êi sèng c¸ch m¹ng, sù h×nh thµnh nÕp sèng míi, ®¹o ®øc míi. TËp truyÖn c¬ b¶n kh«ng m¾c vµo c¨n bÖnh kh¸ phæ biÕn thêi ®ã lµ minh ho¹ chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch mét c¸ch hêi hît, dÔ d·i. Con m¾t nghÖ sÜ ®»m th¾m vµ mèi d©y ®ång c¶m cña mét ng­êi tuæi nhá bÞ sØ nhôc ®· gióp NguyÔn Kh¶i t×m ®­îc c¸ch kh¸m ph¸ riªng vÒ hiÖn thùc. ¤ng ®Æc biÖt nh¹y c¶m víi nh÷ng th©n phËn bÐ nhá, nh÷ng tÝnh c¸ch khiªm nh­êng, nh÷ng khao kh¸t thÇm lÆng vÒ h¹nh phóc. §ång thêi, thãi h¸o danh, sù Ých kû, dï cã nguþ trang kü l­ìng ®Õn ®©u, còng bÞ «ng v¹ch ra thËt s¾c s¶o (ChuyÖn ng­êi tæ tr­ëng m¸y kÐo, Mét cÆp vî chång).


Tõ ®Çu thËp kû 6 trë ®i, phong trµo hîp t¸c ho¸ n«ng th«n ph¸t triÓn m¹nh, ®Æt ra vÊn ®Ò cÊp thiÕt lµ mÉu c¸n bé “tÇm nh×n xa”. NguyÔn Kh¶i ®· tr×nh bµy chñ ®Ò nµy qua c¸c tËp truyÖn ng¾n H·y ®i xa h¬n n÷a (1963), Ng­êi trë vÒ (1964) vµ tiÓu thuyÕt Chñ tÞch huyÖn (1972). Tõ h×nh dung vÒ mét m« h×nh n«ng th«n s¶n xuÊt lín x· héi chñ nghÜa, NguyÔn Kh¶i soi chiÕu vµo c¸c quan hÖ cô thÓ gi÷a c¸ nh©n víi céng ®ång vµ nhanh chãng ph¸t hiÖn ra nh÷ng ®iÒu bÊt æn. §ã lµ c¨n bÖnh sÝnh thµnh tÝch, ph« tr­¬ng ån µo cña mét sè ®¬n vÞ tiªn tiÕn, nh­ng nhËn thøc vÒ c¸i chung, c¸i riªng cã khi cßn kh¸ mËp mê, lµ nh÷ng tÝnh to¸n cã mµu s¾c vô lîi hoÆc tù phô c¸ nh©n cña mét sè c¸n bé chñ chèt khiÕn ng­êi d©n nghi ngê, ph©n t©m. NguyÔn Kh¶i võa rÊt cã y thøc miªu t¶ bé mÆt ®Çy søc sèng cña n«ng th«n miÒn B¾c víi nh÷ng vÎ ®Ñp míi mÎ trong c¸c mèi quan hÖ ®Çy tin cËy gi÷a tËp thÓ víi c¸ nh©n, gi÷a cÊp trªn vµ cÊp d­íi, t×nh ®ång chÝ, t×nh bÌ b¹n… võa tá th¸i ®é kh«ng khoan nh­îng víi nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc kh«ng mang tinh thÇn x· héi chñ nghÜa nh­ lèi thu va hµ vÐn (vî Nam trong H·y ®i xa h¬n n÷a), lèi lµm ¨n kiÓu ph­êng héi (Tuy KiÒn trong TÇm nh×n xa), thãi h·nh tiÕn tÇm th­êng (M¬ trong Chñ tÞch huyÖn). B»ng ngßi bót nghiªn cøu, NguyÔn Kh¶i chØ ra r»ng ®Çu ãc t­ h÷u vµ t©m lÝ n«ng d©n giµ tr­ëng th©m c¨n cè ®Ó d­íi nhiÒu biÕn t­íng tinh vi ®ang c¶n trë con ®­êng tiÕn lªn s¶n xuÊt lín. Tõ ®ã, «ng ®ßi hái ng­êi c¸n bé míi cña n«ng th«n ph¶i võa cã ®¹o ®øc, võa cã tÇm nh×n, søc nghÜ ®¸p øng ®­îc yªu cÇu míi cña c¸ch m¹ng. TÇm nh×n xa thùc sù lµ mét t¸c phÈm xuÊt s¾c trong m¶ng v¨n xu«i vÒ ®Ò tµi n«ng th«n vµ n«ng d©n thêi kú nµy. Nh©n vËt Tuy KiÒn thËt sèng ®éng, s¾c nÐt víi mét tÝnh c¸ch phong phó, phøc t¹p, ®éc ®¸o tõ ngo¹i h×nh ®Õn t­ t­ëng. §iÒu thó vÞ bÊt ngê lµ «ng ta – nh©n vËt ph¶n diÖn khi ®ã l¹i b¸o tr­íc vÒ mét mÉu nh©n vËt tÝch cùc trong t­¬ng lai – mÉu ng­êi chñ ®éng, chèi tõ sù ¸p ®Æt chñ quan duy y chÝ vµ c¨n bÖnh nghÌo nµn t­ duy nguþ trang b»ng nh÷ng lÝ lÏ h×nh thøc, gi¸o ®iÒu.

Nh­ sau nµy nhµ v¨n t©m sù th× håi ®ã «ng kh«ng muèn viÕt vÒ nh÷ng tiªu cùc cña hîp t¸c x· ®ang næi tiÕng trªn toµn tØnh v× t×nh th©n víi nh÷ng ng­êi l·nh ®¹o ë ®©y nh­ng råi «ng “trãt nhËn ra” Tuy KiÒn lµ mÉu ng­êi «ng “®Æc biÖt yªu thÝch” nªn “kh«ng thÓ bu«ng bá ®­îc”. VËy lµ mét lÇn n÷a, sù mÉn c¶m nghÖ sÜ l¹i th¾ng. Nhê niÒm tin vµo kinh nghiÖm c¸ nh©n, NguyÔn Kh¶i ®· cã ®­îc mét sè trang viÕt v­ît khái tr×nh ®é minh ho¹ vµ gi¸ trÞ nhÊt thêi ®¶m b¶o cho sù chuyÓn ®æi t­ duy v¨n häc giai ®o¹n sau thuËn lîi h¬n.

 

2.2 Nh÷ng t¸c phÈm vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh c¸ch m¹ng

Khi ®Õ quèc Mü ph¸t ®éng cuéc chiÕn tranh ph¸ ho¹i miÒn B¾c, cao trµo kh¸ng chiÕn cña d©n téc ®· bøt NguyÔn Kh¶i khái m¶ng ®Ò tµi quen thuéc ®Ó ®Õn víi nh÷ng chiÕn tr­êng ¸c liÖt mong ph¶n ¸nh kÞp thêi nh÷ng sù kiÖn, nh÷ng con ng­êi ®ang lµm nªn trang lÞch sö hµo hïng. ¤ng cã mÆt ë tuyÕn löa VÜnh Linh – Qu¶ng B×nh, v­ît trïng kh¬i ra víi c¸c chiÕn sÜ Cån Cá, theo xe chë kÝp m×n tíi mét ®¹i ®éi c«ng binh anh hïng ®ang chèt gi÷ mét ®o¹n ®­êng chiÕn l­îc trªn ®Êt b¹n Lµo. Vµ ngay ngµy 2-5-1975 «ng vµ nhiÒu ®ång nghiÖp ®· lªn ®­êng vµo thµnh Hå ChÝ Minh võa ®­îc gi¶i phãng. S¶n phÈm trùc tiÕp tõ nh÷ng chuyÕn ®i hèi h¶ Êy lµ c¸c tËp bót kÝ: Hä sèng vµ chiÕn ®Êu (1966), Hoµ Vang (1967), Th¸ng Ba ë T©y Nguyªn (1976) vµ c¸c tiÓu thuyÕt: Ra ®¶o (1970), §­êng trong m©y (1970), ChiÕn sÜ (1973). §©y lµ nh÷ng t¸c phÈm nãng hæi tÝnh thêi sù, b¸m s¸t c¸c sù kiÖn lín trong cuéc sèng chiÕn ®Êu cña d©n téc.


HiÖn thùc khèc liÖt ®­îc nhµ v¨n dïng lµm ph«ng nÒn ®Ó kh¾c ho¹ næi bËt vÎ ®Ñp cña con ng­êi ViÖt Nam: lßng yªu n­íc, tinh thÇn kû luËt, niÒm kh¸t khao kh¼ng ®Þnh phÈm gi¸ tr­íc kÎ thï, tØnh t¸o trong nhËn thøc, th«ng minh th¸o v¸t trong hµnh ®éng vµ ®øc tÝnh kiªn nhÉn, khiªm nh­êng. §Êy còng lµ c¸ch «ng c¾t nghÜa vÒ chiÕn th¾ng tÊt yÕu cña chóng ta. ¤ng Ýt diÔn t¶ khÝa c¹nh mÊt m¸t hay mÆt tr¸i cña chiÕn tranh mµ kh¸m ph¸ søc m¹nh tinh thÇn tiÒm Èn trong mçi con ng­êi, ®Æt hä vµo c¸c t×nh huèng thö th¸ch ®Ó hä béc lé tµi trÝ, nh©n c¸ch. Nh©n vËt cña «ng ®a phÇn rÊt trÎ, say mª lÝ t­ëng nh­ng còng rÊt chÝn ch¾n vÒ nhËn thøc, ®Æc biÖt hä th­êng th«ng minh, cã kh¶ n¨ng thÝch øng vµ chiÕn th¾ng mäi hoµn c¶nh nh­ §ang, Huy, Thuú (ChiÕn sÜ), VÞnh, Thô (§­êng trong m©y), Khang, §¾c (Hä sèng vµ chiÕn ®Êu)… C¾c t¸c phÈm ®Òu Ýt nhiÒu t¹o ®­îc kh«ng khÝ nhê c¸c chi tiÕt ®Æc s¾c vµ nhê ë giäng kÓ s«i næi, hãm hØnh, giµu mµu s¾c chÝnh luËn hïng biÖn. NhiÖt høng ngîi ca, kh¼ng ®Þnh râ rµng cã lµm cho c¸c trang viÕt vÒ chiÕn tranh cña NguyÔn Kh¶i thiÕu c¸i ch©n thùc gãc c¹nh, c¸i d÷ déi khèc liÖt cña nh÷ng sè phËn lµm nªn chiÒu s©u hiÖn thùc ®êi sèng. Tuy vËy trong c¸i nh×n lÝ t­ëng ho¸ lµ ®iÓm chung næi bËt cña c¶ nÒn v¨n häc lóc ®ã, NguyÔn Kh¶i cã ®ãng gãp riªng khi nhÊn m¹nh vµo b¶n lÜnh c¸ nh©n. ChÝnh yÕu tè nµy sÏ cho nh©n vËt mét vÎ s¾c s¶o, hÊp dÉn v× nã gióp soi chiÕu ch©n thùc h¬n c¸c gi¸ trÞ cña tËp thÓ, c¸c mèi quan hÖ tÊt yÕu vµ kh«ng tÊt yÕu gi÷a c¸ nh©n víi céng ®ång.

 

3. Nh÷ng s¸ng t¸c tõ 1978 vÒ sau

Do ®ßi hái cña hoµn c¶nh lÞch sö vµ thÞ hiÕu c«ng chóng, v¨n häc sau 1975 cã nhiÒu biÕn ®æi. Chñ nghÜa ®Ò tµi mÊt y nghÜa do quan niÖm vÒ hiÖn thùc ®­îc më réng. Thay v× coi träng biÕn cè lÞch sö, v¨n häc lÊy con ng­êi lµm t©m ®iÓm kh¸m ph¸. Ngßi bót NguyÔn Kh¶i nh­ trÎ l¹i víi niÒm say mª “c¸i h«m nay ngæn ngang, bÒ bén” (GÆp gì cuèi n¨m). ¤ng chiÕm lÜnh nhiÒu vïng ®Êt míi mµ vïng ®Êt nµo còng ®Ó «ng kh«ng ngõng tr¨n trë vÒ sè phËn con ng­êi, vÒ gi¸ trÞ lµm ng­êi. VÉn lµ c©y bót n¨ng næ, sung søc, NguyÔn Kh¶i liªn tôc xuÊt hiÖn trªn v¨n ®µn víi nhiÒu thÓ lo¹i: KÞch (C¸ch m¹ng, Kho¶nh kh¾c ®ang sèng, Hµnh tr×nh ®Õn tù do), bót kÝ, t¹p v¨n, tiÓu luËn (ChuyÖn nghÒ), truyÖn ng¾n (c¸c tËp Mét ng­êi Hµ Néi, Hµ Néi trong m¾t t«i, S­ giµ chïa Th¾m vµ «ng ®¹i t¸ vÒ h­u…), tiÓu thuyÕt (Cha vµ Con vµ…, GÆp gì cuèi n¨m, Thêi gian cña ng­êi, Mét câi nh©n gian bÐ tÝ, Th­îng ®Õ th× c­êi…). Hai thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n tiªu biÓu cho s¸ng t¸c thø hai cña NguyÔn Kh¶i.

 

3.1 TiÓu thuyÕt

- Cha vµ Con vµ… (1979): tªn t¸c phÈm cã xuÊt xø tõ Kinh Th¸nh (“Nh©n danh Cha vµ Con vµ Th¸nh ThÇn”) vµ tiÓu thuyÕt nµy lµ sù trë l¹i cña NguyÔn Kh¶i víi c¸c vÊn ®Ò t«n gi¸o ®· ®­îc ®Æt ra trong Xung ®ét, N»m v¹, Mét ®øa con chÕt. Víi ®Ò tµi nµy, NguyÔn Kh¶i cã nhiÒu duyªn nî. ¤ng nãi r»ng tõ nhá «ng ®· “cã thiªn h­íng vÒ c¸i thiªng liªng, c¸i thÕ giíi bªn kia ®Ó t×m mét chç Èn n¸u cho th©n phËn bÊp bªnh” cña mÑ con «ng vµ còng “lµ n¬i gi¶i to¶ cho nhiÒu Èn øc cña mét tuæi th¬ cã qu¸ nhiÒu nçi buån”. Giai ®o¹n tr­íc, «ng nh×n t«n gi¸o tõ tiªu chÝ y thøc hÖ, c¸ch xö lÝ vÊn ®Ò trong t¸c phÈm cña «ng dùa chñ yÕu vµo kinh nghiÖm céng ®ång: Cha vµ Con vµ… nh­ mét kh¶o luËn triÕt häc, nghiªn cøu t«n gi¸o tõ c¶ hai phÝa: phÝa y thøc hÖ vµ phÝa nhu cÇu t©m linh cã tÝnh tù nhiªn cña con ng­êi. Nh©n vËt chÝnh lµ cha Th­ – vÞ linh môc trÎ tuæi, mang niÒm tin th¸nh thiÖn b­íc vµo sù nghiÖp hµnh ®¹o t¹i mét vïng n«ng th«n c«ng gi¸o ®ang trë nªn yªn b


×nh, æn ®Þnh víi con ®­êng tËp thÓ ho¸. Gi¸o d©n chøng kiÕn nhiÒu chuyÖn ch¼ng hay ho g× cña nnh÷ng linh môc tiÒn nhiÖm, kh«ng dÔ göi trän niÒm tin vµo sù “ch¨n d¾t” cña cha Th­, ®Êy lµ ch­a kÓ nh÷ng kÎ lîi dông vÞ linh môc thiÕu kinh nghiÖm sèng ®Ó thùc hiÖn c¸c m­u ®å xÊu xa. Cha Th­ r¬i vµo tÊn bi kÞch tinh thÇn kh«ng l­êng tr­íc: «ng khao kh¸t th¾p s¸ng ®øc tin cho mäi ng­êi nh­ng chÝnh «ng l¹i thÊy lßng tin n¬i m×nh ®ang “r¹n nøt”. T¸c gi¶ tr×nh bµy kh¸ sinh ®éng qu¸ tr×nh t©m lÝ – t­ t­ëng phøc t¹p ë cha Th­ ®Ó ®Èy tíi kÕt luËn: t«n gi¸o muèn tån t¹i ph¶i thÊm nhuÇn t­ t­ëng v× d©n. Chóa kh«ng ë trong gi¸o lÝ, kinh viÖn mµ “Chóa ë cïng vµ ë trong nh÷ng con ng­êi trung thùc, chÊt ph¸c, nh÷ng ng­êi lao ®éng chÞu ®ùng mäi khã nhäc”. H­íng xö lÝ chñ ®Ò c¬ b¶n vÉn theo nh·n quan chÝnh trÞ: chñ nghÜa x· héi ®­îc kh¼ng ®Þnh chÝnh qua qu¸ tr×nh suy gi¶m niÒm tin t«n gi¸o – sù suy gi¶m ngay trong lßng mét “®Êng ch¨n chiªn”. Cha Th­ “khèn khã” v× “con chiªn” cña «ng ®· quen víi mét ®øc tin míi, thiÕt thùc h¬n vµ lµnh m¹nh h¬n. Cã ®iÒu t¸c phÈm ®­îc tæ chøc nh­ mét cuéc ®èi tho¹i t«n gi¸o gi÷a chñ nghÜa x· héi vµ trong t­ thÕ ®èi tho¹i Êy, dù c¶m cña nhµ v¨n vÒ kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh ®Ó tiÕp tôc tån t¹i cña lÝ t­ëng t«n gi¸o lµ cã c¬ së. ChÊt tiÓu thuyÕt ®Ëm nÐt ë th©n phËn cha Th­ vµ ë c¸i xu h­íng më cöa vÊn ®Ò, cïng nh÷ng chi tiÕt sinh ho¹t t­¬i t¾n, sèng ®éng.

- GÆp gì cuèi n¨m (1982): lÊy bèi c¶nh ®« thÞ miÒn Nam sau ngµy gi¶i phãng. Mét bµn tiÖc tÊt niªn trong mét gia ®×nh th­îng l­u cña chÕ ®é cò. Thùc kh¸ch ®Òu lµ trÝ thøc vµ ®Òu cã quan hÖ hä hµng nh­ng ®¹i diÖn cho nh÷ng xu h­íng chÝnh trÞ kh¸c nhau, cã quan niÖm sèng kh¸c nhau. Tr­íc thêi kh¾c chuyÓn giao n¨m cò – n¨m míi, ®ång thêi còng lµ thêi ®iÓm mµ t×nh thÕ lÞch sö ®· râ rµng, hä th¼ng th¾n béc b¹ch t©m tr¹ng, th¸i ®é ®èi víi thêi thÕ. Kh«ng khÝ ®èi tho¹i d©n chñ, khi th©n t×nh Êm ¸p, lóc c¨ng th¼ng v× c¸c chÝnh kiÕn ®èi lËp va xiÕt nhau lµm bËt lªn vÊn ®Ò: Ng­êi th¾ng cuéc cÇn ph¶i chinh phôc ®­îc ®èi ph­¬ng b»ng nh©n c¸ch cao c¶, cßn kÎ thua cuéc cÇn ph¶i chÊp nhËn hoµ nhËp, thÝch nghi víi chÝnh thÓ míi. V× “kh«ng ai cã thÓ sèng m·i trong t©m tr¹ng mÆc c¶m bÞ dån ®uæi, bÞ thua cuéc”. ë t¸c phÈm nµy, tÝnh ®èi tho¹i vµ mµu s¾c triÕt luËn cña ngßi bót NguyÔn Kh¶i lµ mét nÐt míi: ngay khi kh¼ng ®Þnh sù th¾ng thÕ cña c¸ch m¹ng, nhµ v¨n vÉn kh«ng ngÇn ng¹i ®Ó cho nh©n vËt nªu lªn nh÷ng non kÐm, Êu trÜ trong c¸ch qu¶n lÝ ®iÒu hµnh x· héi vµ bÖnh sÝnh lÝ luËn cña chóng ta. NghÖ thuËt tæ chøc ®èi tho¹i. §©y còng lµ lÇn ®Çu tiªn, NguyÔn Kh¶i ®­a vµo “c¸i t«i tiÓu sö” vµo t¸c phÈm t¹o cho ng­êi ®äc c¶m gi¸c tin cËy, th©n t×nh.

- Thêi gian cña ng­êi (1984): lµ c©u chuyÖn vÒ nh÷ng c¸ch sèng ®Ñp. ë ®©y, khuynh h­íng triÕt luËn, c¶m quan v¨n ho¸ ®· gióp NguyÔn Kh¶i më réng néi hµm “sèng ®Ñp”. C¸c nh©n vËt chÝnh: Qu©n – chiÕn sÜ t×nh b¸o l·o luyÖn, Ba HuÖ - bÝ th­ huyÖn uû, cùu chiÕn sÜ biÖt ®éng, Hai RiÒng – vÞ gi¸m ®èc n«ng tr­êng ®· sèng tr¶i mÊy chÕ ®é nh­ng lóc nµo còng mét niÒm say mª c©y cao su, say mª cèng hiÕn cho ®êi, cha VÜnh – vÞ linh môc dµnh trän ®êi m×nh lµm gi¶m nhÑ nh÷ng ®au khæ cña thÕ gian, mçi ng­êi ®Òu lµ mét nh©n c¸ch cao c¶, lµ mÉu ng­êi “ph¸t triÓn qu¸ mau lÑ khiÕn c¸i m¶nh ®Êt sinh ra nã trë nªn chËt chéi” (t¸c phÈm – NXB T¸c phÈm míi, trang 291). Hä mang vÎ ®Ñp cña trÝ thøc sèng hÕt m×nh cho mét niÒm tin nªn hä ®· cã nh÷ng kho¶nh kh¾c “chãi s¸ng, rùc rì,


¨m ¾p nh÷ng xóc c¶m, nh÷ng kû niÖm”, hä lµ biÓu t­îng s©u s¾c vÒ tù do, vÒ kh¶ n¨ng “®Ó l¹i dÊu vÕt”, chuÈn bÞ cho t­¬ng lai. Víi hä, kh¸i niÖm thêi gian lµ kh¸i niÖm gi¸ trÞ v× nã lu«n g¾n víi kh¸t väng tiÕn bé, hoµn thiÖn cña con ng­êi. T¸c phÈm n»y tiÕp tôc c¶m høng ®èi tho¹i - triÕt luËn nh­ng giäng v¨n trÇm tÜnh, khoan hoµ, nhiÒu s¾c th¸i chiªm nghiÖm h¬n so víi c¸c cuèn tr­íc.

- §iÒu tra vÒ mét c¸i chÕt (1986): tËp trung kh¾c ho¹ mét mÉu nh©n vËt “d¸m ®i ®Õn tËn cïng sè phËn cña m×nh, d¸m kÕt thóc cuéc hµnh tr×nh gian nan cña niÒm tin b»ng c¸i chÕt chø quyÕt kh«ng chÞu rêi bá niÒm tin ban ®Çu”. T­ Tèn lµ mét chøc s¾c ®¹o Cao §µi, cã niÒm tin trong s¸ng, khao kh¸t lµm cuéc c¸ch m¹ng chÊn h­ng §¹i §¹o nh­ng l¹i ¶o t­ëng cã thÓ “mét m×nh g¸nh v¸c sù nghiÖp to lín trong ®¬n ®éc”, cã thÓ quy chiÕu tÊt c¶ vµo mét ch÷ T©m. Con ng­êi ham suy nghÜ, lu«n day døt vÒ ch©n lÝ Êy ®· tù ®­a m×nh ®Õn mét kÕt côc bi hµi v× chØ tr­íc khi chÕt míi kÞp nhËn ra m×nh lµ ai. Qua T­ Tèn, NguyÔn Kh¶i muèn tr×nh bµy kinh nghiÖm tõng tr¶i vµ suy ngÉm cña «ng vÒ ng­êi trÝ thøc. T¸c phÈm cã c¸i tªn h¬i “h×nh sù” nh­ng thùc ra lµ mét tiÓu thuyÕt luËn ®Ò. Ng­êi ®äc chê ®îi nh÷ng t×nh tiÕt ly kú sÏ thÊt väng khi gÆp c¸c ®o¹n tù luËn dµi dÆc vµ nh÷ng t­ liÖu vÒ mét gi¸o ph¸i ®­îc nhiÒu ng­êi biÕt tíi, tuy r»ng t¸c gi¶ göi vµo cuèn s¸ch nhiÒu t©m huyÕt vµ t©m ®¾c.

- Vßng sãng ®Õn v« cïng (1987): võa tiÕp tôc Thêi gian cña ng­êi ë chñ ®Ò kh¼ng ®Þnh qu¸ khø, kh¼ng ®Þnh nh÷ng c¸ch sèng tÝch cùc ®Ó cã thÓ “gieo h¹t vµo t­¬ng lai” võa t¨ng thªm c¶m høng chèng tiªu cùc, ®Æt ra nhu cÇu bøc xóc cÇn ®æi míi c¬ chÕ x· héi. Cuéc ®èi tho¹i lín cña t¸c phÈm lµ ®èi tho¹i gi÷a hai thÕ hÖ lÞch sö: líp cha anh víi qu¸ khø hµo hïng trao l¹i nÒn hoµ b×nh cho con ch¸u kh¸c. Gia tµi v« gi¸ lµ nÒn hoµ b×nh vµ mét lÝ t­ëng cao c¶ lµm chuÈn mùc, líp con ch¸u h×nh nh­ chê ®îi nhËn ®­îc nhiÒu h¬n thÕ, hä kh«ng t×m ®­îc trong qu¸ khø cña cha anh nh÷ng kinh nghiÖm thËt sù quan träng ®èi víi nhu cÇu c¬m ¸o, ph¸t triÓn ngoµi kinh nghiÖm chiÕn ®Êu. T¸c phÈm lµ mét triÕt lÝ vÒ hµnh tr×nh tiÕp nèi theo thêi gian cña c¸c thÕ hÖ ng­êi ViÖt trong vµ sau chiÕn tranh, lÝ gi¶i sù kh¸c biÖt thÕ hÖ víi nh÷ng vÊn ®Ò cÇn nhËn thøc ®Ó tù hoµn thiÖn.

- Mét câi nh©n gian bÐ tÝ (1989): chñ yÕu viÕt vÒ nh÷ng nh©n vËt “l¹c thêi” hoÆc do sù x« ®Èy ®Çy ngÉu nhiªn cña sè phËn, nh­ «ng Män, «ng §Þnh, hoÆc do ¶o t­ëng mµ chän lÇm ®­êng hoÆc v× bÊt ®¾c chÝ mµ thµnh téi ph¹m, nh­ Mä Vò, H¶i, mét sè bÞ c¸o mµ ChÝnh xÐt xö, hoÆc do c¨n bÖnh duy y chÝ lµm x¬ cøng kh¶ n¨ng c¶m nhËn cuéc ®êi nh­ ChÝnh, TiÕn. Câi nh©n gian t­ëng lín réng ho¸ ra chËt chéi chØ v× con ng­êi qu¸ nhiÒu tham väng vµ lÇm l¹c, nh­ng ®Êy còng lµ lÏ th­êng t×nh cña kiÕp ng­êi. C¸ch sèng thÝch hîp chÝnh lµ biÕt chÊp nhËn nghÞch lÝ vµ nh÷ng ngÉu nhiªn, may rñi ®Ó cã ®­îc sù thanh th¶n tinh thÇn. T¸c phÈm giµu s¾c th¸i u mua vµ cã ©m h­ëng buån.

- Th­îng ®Õ th× c­êi (2003): Nhan ®Ò cã xuÊt xø tõ ng¹n ng÷ Do Th¸i “Con ng­êi suy nghÜ cßn Th­îng ®Õ th× c­êi”. §©y lµ mét tiÓu thuyÕt tù truyÖn hoÆc mét d¹ng håi lÝ ®­îc cÊp cho d¸ng vÓ tiÓu thuyÕt nhê sù kh¸ch thÓ ho¸ c¸i t«i t¸c gi¶. Tõ t×nh huèng trí trªu cña mét nhµ v¨n quen ®­îc vî t«n thê nh­ «ng chñ lóc vÒ giµ l¹i bÞ vî c¾n døt, d»n vÆt, ph¶i chÞu mÆc c¶m téi lçi, NguyÔn Kh¶i nh­ muèn nh×n l¹i toµn bé ®êi v¨n cña m×nh b»ng c¸i nh×n chiªm nghiÖm, ®ång thêi còng ®Ó gi·i bµy víi b¹n ®äc nhiÒu nçi niÒm riªng. ¤ng ®· vÏ ch©n dung m×nh kh¸ tØ mØ, tõ ngo¹i h×nh ®Õn t©m tÝnh, tõ t­ t­ëng ®Õn sè phËn. Cã lÏ ë ta,


Th­îng ®Õ th× c­êi thuéc sè hiÕm hoi nh÷ng tiÓu thuyÕt lÊy nghÒ viÕt v¨n, ng­êi viÕt v¨n lµm ®èi t­îng mæ xÎ víi c¸i nh×n suång s· ®êi th­êng ®Õn thÕ.

Nh×n chung, tõ 1978 ®Õn nay, qua b¶y cuèn tiÓu thuyÕt ®· c«ng bè cña NguyÔn Kh¶i, ng­êi ®äc nhËn ra ë «ng søc s¸ng t¹o dåi dµo vµ mét phong c¸ch tiÓu thuyÕt râ nÐt. C¶ b¶y cuèn tiÓu thuyÕt ®Òu cã dung l­îng gän gµng (ng¾n nhÊt lµ Mét câi nh©n gian bÐ tÝ: 131 trang, dµi nhÊt lµ Th­îng ®Õ th× c­êi: 246 trang). Mçi t¸c phÈm cã d¹ng tiÓu thuyÕt t­ liÖu, khi lµ d¸ng dÊp tiÓu thuyÕt vô ¸n, lóc ngghiªng vÒ tù luËn, lóc tù thuËt – tù trµo… §iÒu nµy cho thÊy t¸c gi¶ rÊt cã y thøc ®æi míi ngßi bót, cã nhiÒu tr¨n trë ®Ó më réng quan niÖm vÒ thÓ lo¹i. Vai trÇn thuËt trong ®a sè c¸c tiÓu thuyÕt cña «ng ë chÆng ®­êng nµy lµ nh©n vËt nhµ v¨n, nhµ b¸o, ng­êi mang ®Ëm c¸i t«i tiÓu sö, c¸i t«i håi cè, c¸i t«i t¸c gi¶. Khuynh h­íng triÕt luËn nhÊt qu¸n biÓu hiÖn kh¸ râ qua mµu s¾c luËn ®Ò vµ lèi kÕt cÊu m« h×nh ho¸ b»ng nh÷ng t×nh huèng suy lÝ – gi¶ ®Þnh (GÆp gì cuèi n¨m, Cha vµ Con vµ..., Thêi gian cña ng­êi, Th­îng ®Õ th× c­êi). Cã ng­êi cho r»ng nh÷ng c¸i kÕt cña NguyÔn Kh¶i th­êng ®uèi v× g­îng Ðp vµ chØ lµ gi¶ ®Þnh. Thùc ra tÝnh gi¶ ®Þnh ®¶m b¶o cho t¸c phÈm mét ®é më cÇn thiÕt, cã ®iÒu nã h¬i l¹ so víi kinh nghiÖm ®äc tiÓu thuyÕt truyÒn thèng.

 

3.2 TruyÖn ng¾n

ë giai ®o¹n s¸ng t¸c thø hai nµy, truyÖn ng¾n cña NguyÔn Kh¶i cã nhiÒu khëi s¾c, tuy «ng kh«ng thuéc sè c©y bót thùc sù t¹o ra b­íc ®ét ph¸ thÓ lo¹i. §ã lµ thÕ giíi phong ohó nh÷ng c¶nh ngé c¸ biÖt, nh÷ng hµnh tr×nh sèng ®Çy nhäc nh»n do bao hÖ luþ th­êng t×nh, nh÷ng cuéc vËt lén kiªn c­êng cña con ng­êi víi hoµn c¶nh ®Ó b¶o vÖ mét niÒm tin c¸ nh©n, nh÷ng c¸ nh©n víi b¶ng gi¸ trÞ tù nã x¸c lËp cho nã. Mçi truyÖn nh­ mét ph¸t hiÖn c¶m ®éng vÒ con ng­êi vµ tÊt c¶ ®Òu nh»m tr¶ lêi cho c©u hái kh¾c kho¶i suèt cuéc ®êi cÇm bót: con ng­êi lµ ai? So víi tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n NguyÔn Kh¶i tÝnh luËn ®Ò mê ®i nhiÒu. khung thÓ lo¹i hoµn toµn truyÒn thèng nh­ng c¸ch nh×n, c¸ch lÝ gi¶i con ng­êi vµ hiÖn thùc th× ng¶ h¼n vÒ tinh thÇn hiÖn ®¹i. ¤ng ®Æt con ng­êi vµo c¸c mèi quan hÖ ®êi th­êng ®Ó quan s¸t t­ c¸ch lµm ng­êi cña nã vµ nhËn ra chÝnh c¸i ®a ®oan, ®a sù trong b¶n chÊt tinh thÇn cña con ng­êi lµm nªn vÎ ®Ñp cña cuéc sèng, nhËn ra trong sè phËn c¸ nh©n, yÕu tè may - rñi cã vai trß rÊt lín. NÕu ë truyÖn ng¾n giai ®o¹n tr­íc, nh©n vËt cña «ng hÇu hÕt lµ trÎ tuæi, tù tin kh¼ng ®Þnh t­¬ng lai cña m×nh th× ®Õn giai ®o¹n nµy, «ng viÕt nhiÒu vÒ nh÷ng ng­êi giµ, nh÷ng ng­êi thÊt b¹i, “l¹c thêi”, ®¬n ®éc: mét ng­êi mÑ c¶ ®êi hy sinh v× con c¸i, lóc tuæi giµ ph¶i sèng v¹ vËt vØa hÌ ®Ó con kh«ng bÞ “mÊt thÓ diÖn” tr­íc b¹n bÌ (MÑ vµ c¸c con), mét ng­êi vî sèng nh­ n« lÖ bªn «ng chång gia tr­ëng Ých kû vµ thùc chÊt v« tÝch sù mµ lóc nµo còng mang mÆc c¶m m×nh kh«ng xøng ®¸ng víi chång (§êi khæ), mét trÝ thøc vèn lµ gi¸o s­ d¹y v¨n ch­¬ng Ph¸p ë tr­êng trung häc, lµ cùu sinh viªn tr­êng ®¹i häc Sorbone danh tiÕng mµ ph¶i ¨n nhê ë ®Ëu, b­ng b¸t c¬m ¨n víi vÎ mÆt “nhÉn nhôc, h·i sî vµ thÌm thuång” (Hai «ng giµ ë §ång Th¸p M­êi), mét «ng l·o ¨n mµy m¾c bÖnh lao ph¶i trèn ch¹y khái ®øa ch¸u néi duy nhÊt ®Ó cho ch¸u khái mÊt c¬ héi cã c«ng ¨n viÖc lµm (¤ng vµ ch¸u), mét nhµ b¸o cã c«ng lín víi tØnh nhµ nh­ng bÞ nh÷ng ng­êi l·nh ®¹o h¾t hñi, l¹nh nh¹t chØ v× «ng d¸m phanh phui c¸i xÊu cña ®Þa ph­¬ng hä (L¹c thêi), mét nhµ v¨n cã tµi, «m Êp dù ®Þnh viÕt cuèn s¸ch lín cña ®êi m×nh nh­ng ®Õn ngoµi tuæi 60 vÉn ch­a thùc hiÖn ®­îc v× ph¶i lo kiÕm tiÒn mua s÷a, mua bét cho ch¸u (


Ng­êi kÓ chuyÖn thuª)… Mét nhµ v¨n võa thøc tØnh khái “c¸i thêi l·ng m¹n” gÆp l¹i nh©n vËt cña m×nh n¨m x­a lµ anh lÝnh phôc viªn s¸ng ngêi bao hoµi b·o to lín bÊt ngê r¬i vµo c¶nh “gµ trèng nu«i con”, cuéc gÆp gì cña bao nhiªu ngËm ngïi thÊm thÝa “n¨m x­a chóng t«i nãi chuyÖn ®¹o, b÷a nay gÆp l¹i nãi toµn chuyÖn ®êi, mét ng­êi, ®êi ng­êi ®Õn lµ lu©n khæ ¶i…” (C¸i thêi l·ng m¹n). Sau cã nh÷ng ng­êi chän lèi sèng Èn dËt, cè t¸ch m×nh ra khái kh«ng khÝ ganh ®ua s«i sôc nh­ Hå DzÕnh, Kim L©n (§Êt kinh kú), cÆp vî chång ë ch©n ®éng Tõ Thøc (truyÖn cïng tªn)… Kh«ng ph¶i NguyÔn Kh¶i kh«ng cßn quan t©m ®Õn nh÷ng tÝnh c¸ch m¹nh mÏ, l·ng m¹n, nh÷ng ng­êi lu«n chiÕn th¾ng hoµn c¶nh, nh­ng c¶ ë tr­êng hîp nµy, «ng còng chó y nhiÒu ®Õn “phÝa khuÊt mÆt ng­êi”, ®Õn nh÷ng g× thùc sù lµm nªn b¶n lÜnh, gi¸ trÞ c¸ nh©n. §ã lµ sù chuyÓn h­íng quan träng. ¤ng tù b¹ch: “B»ng sù tõng tr¶i cña tuæi t¸c, h¾n ®· nhËn ra vÎ ®Ñp cña ®êi th­êng vµ sù bÊt biÕn cña nh÷ng tÝnh c¸ch míi ®­îc x¸c lËp trong nöa thÕ kû qua sÏ thµnh m¸u huyÕt cña d©n téc, thµnh tÝnh c¸ch ViÖt Nam. Nãi th× dÔ nh­ng hiÓu ®­îc vÎ ®Ñp cña ®êi th­êng víi riªng h¾n còng ph¶i mÊt nöa thÕ kû. NhËn ra vÎ ®Ñp mét c¸ch nªn th¬ trong ¸nh s¸ng cña b×nh minh th× h¾n ®· nhËn ra tõ Mïa l¹c, H·y ®i xa h¬n n÷a (…). Nh­ng nhËn ra vÎ ®Ñp cña thÊt b¹i, cña vÊt v¶ trÇm lu©n trong c¸i quÇng s¸ng vµng óa cña hoµng h«n th× ph¶i tõ n¨m h¾n ®· 50 tuæi, khi h¾n viÕt Hai «ng giµ ë §ång Th¸p M­êi” (Th­îng ®Õ th× c­êi). Nh­ vËy, cïng víi kinh nghiÖm sèng, kinh nghiÖm thÈm mü cña nhµ v¨n còng cã nhiÒu that ®æi. Tõ chç bÞ hÊp dÉn bëi vÎ ®Ñp cña con ng­êi chÝnh trÞ, con ng­êi lÞch sö, «ng dÇn chuyÓn niÒm say mª sang vÎ ®Ñp nh©n b¶n cña nh÷ng con ng­êi khiªm nh­êng vÒ phËn vÞ nh­ng biÕt tù träng, vµ dï hoµn c¶nh nµo còng kh«ng chÞu ®¸nh mÊt niÒm kh¸t khao tù hoµn thiÖn. Cã thÓ nãi, truyÖn ng¾n NguyÔn Kh¶i chÆng nµy chøa ®ùng nhiÒu chiªm nghiÖm vÒ nh©n thÕ, lµ c¸ch ch¾t läc tÝnh ng­êi tõ cuéc m­u sinh ®Çy phån t¹p. NguyÔn Kh¶i ®o c¸i ®Ñp b¨ng nh·n quan v¨n ho¸ mµ tiªu biÓu lµ c¸i ®Ñp n÷ tÝnh (MÑ vµ con, Chóng t«i vµ bän h¾n, Ng­êi vî, §êi khæ, Mét ng­êi Hµ Néi, M¸ ®µo, Chót phÊn cña ®êi, Ng­êi cña nghÒ…) vµ c¸i ®Ñp thanh lÞch, hµo hoa cña ®Êt kinh kú (tËp truyÖn Hµ Néi trong m¾t t«i). Tõ gãc ®é v¨n ho¸, «ng ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò rÊt cã y nghÜa nh­ nhu cÇu h¹nh phóc cña ng­êi giµ (N¾ng chiÒu), nhu cÇu tù do c¸ tÝnh (L·ng tö, M¸ ®µo), sù c«ng b»ng ®èi víi con trÎ (Ng­êi vî)… Cã mét NguyÔn Kh¶i thËt s¾c s¶o mµ còng thËt nh©n hËu, khoan hoµ trong truyÖn ng¾n.

 

4. Phong c¸ch v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i

4.1 Høng thó ph©n tÝch cuéc sèng vµ con ng­êi, ®Æc biÖt lµ cuéc sèng t­ t­ëng.

Coi nghÖ thuËt nh­ mét khoa häc, ngßi bót NguyÔn Kh¶i kh«ng coi viÖc t¸i hiÖn bøc tranh hiÖn thùc lµm môc ®Ých mµ muèn t×m vµo nh÷ng tÇng s©u cña hiÖn thùc, mæ xÎ c¸c quan hÖ bao giê còng rÊt phøc t¹p trªn bÒ mÆt vµ trong bÒ s©u cuéc sèng ®Ó n¾m b¾t nh÷ng vÊn ®Ò b¶n chÊt nhÊt. ¤ng cã c¸ch xö lÝ hiÖn thùc quen thuéc lµ ®i t×m dÊu Ên thêi cuéc, sù kiÖn lÞch sö, ®­êng lèi chÝnh s¸ch trong t©m lÝ – t­ t­ëng con ng­êi. Xung ®ét thËt sù ë vïng n«ng th«n c«ng gi¸o håi c¶i c¸ch ruéng ®Êt vµ hiÖn thùc ho¸khóc x¹ vµo nh÷ng ®ªm mÊt ngñ, vËt v· ®Õn khæ së cña Thuþ, cña Nhµn ®Ó t×m sù dung hoµ gi÷a lßng kÝnh ch¸ vµ lßng yªu n­íc (Xung ®ét). Lùc c¶n trë con ®­êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi n»m ë t©m lÝ t


­ h÷u cña ng­êi n«ng d©n ®· qu¸ quen víi thãi gia tr­ëng vµ lèi lµm ¨n m¨nh món ®­îc NguyÔn Kh¶i chØ ra thËt tµi qua c¸i vÎ ngoµi luém thuém cÈu th¶ cña Tuy KiÒn “co ®«i ch©n ®en nhÎm lªn c¸i ghÕ tùa quang dÇu bãng lén” vµ qua c¸i y nghÜ kiÓu “lÝ sù cïn”: “Dï tao cã ¨n mÆc r¸ch r­íi nh­ th»ng ¨n mµy th× ra ®­êng tao vÉn lµ «ng phã chñ nhiÖm, vÒ nhµ tao vÉn lµ bè chóng mµy (TÇm nh×n xa). Sù hiÖn h÷u cña ®øc tin c¸ch m¹ng trong ®êi sèng gi¸o d©n ®Æt cha Th­, cha VÜnh tr­íc sù lùa chän  sinh tö: lÊy lîi Ých gi¸o d©n lµm ph­¬ng ch©m hµnh xö hay chèng l¹i y nguyÖn cña hä ®Ó gi÷ nghiªm lÒ luËt Gi¸o héi (Cha vµ Con vµ..., Thêi gian cña ng­êi)…

Nhu cÇu ph©n tÝch ®ßi hái n¨ng lùc ph¸t hiÖn vÊn ®Ò s¾c s¶o, ãc quan s¸t tinh tÕ vµ mét tinh thÇn ph¶n biÖn tr­íc c¸c hiÖn t­îng x· héi. T¸c phÈm cña NguyÔn Kh¶i dï møc ®é thµnh c«ng kh¸c nhau nh­ng th­êng næi bËt ë “tÝnh vÊn ®Ò”. §Æc ®iÓm nµy to¸t ra tõ t×nh huèng truyÖn, tõ c¸c cuéc ®èi tho¹i t­ t­ëng (râ nhÊt ë Cha vµ Con vµ…, GÆp gì cuèi n¨m, Mét câi nh©n gian bÐ tÝ, Chóng t«i vµ bän h¾n, Mét ng­êi Hµ Néi…) tõ nh÷ng c©u hái bá ngá cña ng­êi dÉn chuyÖn, thÝ dô: “NÕu c¸c anh vèn lµ thÕ, niÒm tin cña c¸c anh chÝnh lµ thÕ, th× t¹i sao? T¹i sao?” (Thêi gian cña ng­êi), “Trong c¸i thÕ giíi míi mÎ vµ hÕt søc phøc t¹p nµy, vÞ trÝ cña anh M­êi lµ ë chç nµo? Ch¼ng lÏ sù tån t¹i cña anh trong ngµy h«m nay chØ cã y nghÜa nh­ mét biÓu t­îng, mét kû niÖm?” (Vßng sãng ®Õn v« cïng), “Còng l¹ nhØ? Lµm nghÖ thuËt d­íi ¸nh ®iÖn chãi loµ th× chØ lµ mét con b­ím sÆc sì (…) Lµm nghÖ thuËt trong c« ®¬n, trong bãng tèi víi rÊt nhiÒu buån tñi th× l¹i ®¹t tíi c¸i thÇn diÖu cña mét nghÖ thuËt ®Ých thùc” (TruyÖn ng¾n vµ t¹p v¨n, trang 87)…

Trong v¨n NguyÔn Kh¶i, rÊt Ýt thµnh phÇn v¨n miªu t¶, tr¸i l¹i «ng kÓ chñ yÕu b»ng ph©n tÝch, mµ môc ®Ých cña ph©n tÝch lµ lµm râ diÖn m¹o t­ t­ëng. Chç nµy kh¶ n¨ng am t­êng t©m lÝ, sù th«ng minh vµ tr¸i tim nh¹y c¶m sÏ ®¶m b¶o cho thµnh c«ng cña ngßi bót ph©n tÝch. Qu¶ thËt l¾m khi c©u chuyÖn ®­îc kÓ kh«ng cã g× ®Æc s¾c nh­ng nhê tµi ph©n tÝch cña ng­êi kÓ mµ thµnh ra thó vÞ. ThÝ dô ®o¹n kÓ vÒ tÝnh c¸ch nhµ v¨n Kim L©n trong §Êt kinh kú: “Nãi chuyÖn víi «ng Kim L©n bao giê còng thÝch thó. M×nh kh«ng ph¶i ®Ò phßng, kh«ng ph¶i uèn Ðo, muèn g× th× nãi, kh«ng muèn nãi th× ngåi im, ngåi rÊt l©u còng ®­îc, bÊt thÇn bá ra vÒ còng ®­îc, «ng kh«ng hiÓu lÇm bao giê, kh«ng tr¸ch mãc bao giê. TÝnh «ng ­a nhµn, «ng lµ ng­êi cña tù do, thø tù do v× nhu cÇu tù t¹i chø kh«ng ph¶i ®Ó khoÎ, ®Ó diÔn. ¤ng chóa sî c¸c cuéc tranh chÊp ®«i khi diÔn ra ë Héi Nhµ v¨n v× «ng tù biÕt kh«ng thÓ ®øng h¼n vÒ mét phe nµo, ®· thµnh phe lµ «ng h·i, bÊt kÓ lµ phe thñ cùu hay phe tiÕn bé. V× ®· lµ ng­êi cña phe, ch¬i víi ai còng ph¶i liÕc m¾t nh×n phe. Trong mÊy n¨m lµm viÖc ë Héi t«i còng hay lÊy «ng lµm mét tiªu chuÈn ®Ó kiÓm tra c«ng viÖc cña m×nh, v× tu«i còng sî trë thµnh lè bÞch. Mµ còng b¾t ®Çu h¬i lè bÞch råi. T«i thÇm c¶m ¬n «ng khi t«i th¾ng «ng còng kh«ng nãi theo hay tá ra qu¸ sèt s¾ng víi nh÷ng dù ®Þnh t«i tr×nh bµy. Mµ khi t«i b¹i «ng còng kh«ng tá y giÔu cît hÆoc tr¸ch mãc. Tr­íc sau vÉn thÕ, chØ lµ b¹n v¨n th«i. T«i chØ tiÕc «ng viÕt h¬i Ýt. Sao thÕ nhØ? Cã lÏ c¸i t¹ng cña «ng khã thÝch hîp víi mét hêi buæi chãi loµ ¸nh s¸ng, Çm · tiÕng ®éng vµ cuån cuén nh÷ng dßng ng­êi. Nã quyÕt liÖt qu¸, d÷ déi qu¸. ¤ng dµnh sù c¶m th«ng hoµn toµn víi nh÷ng sè phËn buån th¶m, ®¬n ®éc nh­ cÆp vî chång trong Vî nhÆt ch¼ng h¹n. LÇn gÆp n¨m ngo¸i t«i cã nãi víi «ng: “B©y giê l¹i lµ thêi cña anh råi ®Êy. Anh viÕt ®i”. ¤ng c­êi buån: “HÕt høng råi. Th«i, cho nã qua lu«n”. §óng thÕ, v¨n ch­¬ng ®©u ph¶i lµ thø ®Ó dµnh ®­îc, uíp l¹nh ®­îc, kh«ng dïng tr­íc th

nguon VI OLET