Thể loại Giáo án bài giảng Ngữ văn 9
Số trang 1
Ngày tạo 8/9/2009 9:47:34 AM +00:00
Loại tệp doc
Kích thước 0.09 M
Tên tệp nguyenkhaivnt doc
NGUYÔN KH¶I
Yªu cÇu
- N¾m ®îc nh÷ng nÐt chÝnh trong tiÓu sö t¸c gi¶ ®Ó thÊy ®îc mèi liªn hÖ gi÷a thêi ®¹i, hoµn c¶nh riªng, c¸ tÝnh riªng víi hµnh tr×nh s¸ng t¹o v¨n ch¬ng cña NguyÔn Kh¶i.
- N¾m ®îc sù vËn ®éng vÒ t tëng – nghÖ thuËt nhµ v¨n qua hai thêi kú s¸ng t¸c.
- N¾m ®îc nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh trong v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i, tõ ®ã biÕt vËn dông vµo viÖc phÊn tÝch t¸c phÈm cña nhµ v¨n ®îc giíi thiÖu ch¬ng tr×nh v¨n häc cÊp THPT nh Mïa l¹c, Mét ngêi Hµ Néi.
1. TiÓu sö, con ngêi vµ quan niÖm nghÖ thuËt
NguyÔn Kh¶i, tªn ®Çy ®ñ lµ NguyÔn M¹nh Kh¶i, sinh ngµy 3-2-1930 t¹i phè Hµng Cãt (Hµ Néi). Quª cha ë phè Hµng N©u (Nam §Þnh), quª mÑ ë x· HiÕn Nam, huyÖn TiÕn L÷, tØnh Hng Yªn. Ngêi cha xuÊt th©n lµm tham biÖn, sau chuyÓn sang ng¹ch quan l¹i, lµm tri huyÖn. NguyÔn Kh¶i lµ con vî lÏ, sím chÞu th©n phËn bÞ “khinh miÖt, rÎ róng do quan niÖm “vî lÏ con thªm” vµ do tÝnh c¸ch l¹nh lïng cña ngêi cha. Suèt thêi tuæi nhá, NguyÔn Kh¶i sèng trong c¶nh buån tñi, lóc ë víi mÑ ®Î, khi ë víi mÑ giµ, khi sèng ë ®Ëu nhµ anh c¶ (cïng cha kh¸c mÑ) ë H¶i Phßng. NhiÒu lÇn bÞ l¨ng nhôc, bÞ ®æ oan lµ ¨n c¾p tiÒn b¹c. N¨m 12 tuæi, NguyÔn Kh¶i tõ H¶i Phßng lªn Hµ Néi tró trong c¨n g¸c chËt hÑp. Ba mÑ con sèng rÊt chËt vËt, ®· cã lóc ngêi mÑ nghÜ ®Õn viÖc cïng chÕt víi hai con cho tho¸t khæ. M·i vÒ sau nµy, nhµ v¨n vÉn kh«ng sao quªn ®îc c¶m gi¸c bÞ th¬ng tæn vµ nçi hên giËn ®· gÆm nhÊm t©m hån «ng nh÷ng n¨m th¸ng ®ã: “Tëng lµ con «ng ch¸u cha ho¸ ra kh«ng ph¶i, chØ lµ con thªm, con thõa. Bao nhiªu méng m¬ cña mét thuë ng©y th¬, phót chèc mÊt s¹ch. C¸i sù thËt vÒ th©n phËn qua mçi th¸ng l¹i tuét ra mét líp vá, rót l¹i c¸i lâi cña nã kh«ng ®¸ng mét xu. Ch¼ng lµ c¸i g× ë câi ®êi nµy. Lµ mét th»ng ¨n c¾p! L¹i ghÎ lë, bÈn thØu, bÞ c¨m ghÐt cßn kh¸, bÞ khinh rÎ míi thËt nhôc”. Nhng chÝnh hoµn c¶nh cay ®¾ng Êy ®· lµm bïng dËy ë «ng y thøc vÒ nh©n phÈm vµ y chÝ sèng ®Ó kh¼ng ®Þnh m×nh: “VËy th× ph¶i sèng. Sèng b»ng c¸i nhÉn nhôc, c¸i chÞu th¬ng chÞu khã, kh«ng gi©y phót nµo ®îc bu«ng l¬i, kh«ng gi©y phót nµo ®îc tù huyÔn hoÆc. Sèng cho hÕt c¸i cã thÓ cã cña m×nh råi ®êi sÏ gióp m×nh sau”.
C¸ch m¹ng th¸ng T¸m qu¶ lµ c¬ héi “trêi cho” mµ NguyÔn Kh¶i tõng ao íc. ¤ng ®· t×m ®îc niÒm h¹nh phóc lín nhÊt cña ®êi m×nh: ®îc tr¶ l¹i t c¸ch lµm ngêi, ®îc chän con ®êng viÕt v¨n ®Ó thùc hiÖn mét c¸ch thÓ sèng: t¹o dùng uy tÝn, danh dù. §©y sÏ lµ con ®êng ®Ó «ng ®¸p ®Òn ¬n nghÜa C¸ch m¹ng vµ röa s¹ch nçi nhôc bÞ chÝnh nh÷ng ngêi ruét thÞt h¾t hñi, b¹c ®·i.
§Çu n¨m 1947, NguyÔn Kh¶i gia nhËp tù vÖ ë thÞ x· Hng Yªn. N¨m 1950 vµo qu©n ngò. 1951 lµm c«ng t¸c tuyªn huÊn ë Phßng chÝnh trÞ Liªn khu 3. N¨m 1952 lµm th kÝ toµ so¹n tê ChiÕn sÜ cña khu 4. Bíc ngoÆt quan träng nhÊt ®èi víi nhµ v¨n x¶y ra n¨m 1951: «ng ®îc Trung ®oµn cö ®i häc mét líp nghiªn cøu v¨n nghÖ ng¾n h¹n do hai chi héi ViÖt Nam Liªn khu 3 vµ 4 tæ chøc ë Thanh Ho¸. “§ã lµ c¸i mèc quan träng trªn chÆng ®êng dÉn ®Õn nghÒ v¨n cña t«i”. NguyÔn kh¶i ®· nãi nh vËy vÒ líp häc mµ nhê ®ã lÇn ®Çu tiªn «ng ®îc tiÕp xóc víi c¸c thÇn tîng v¨n häc cña «ng: NguyÔn Tu©n, Xu©n DiÖu…
Cuèi kho¸ häc, NguyÔn Kh¶i b¾t ®Çu cã truyÖn ng¾n ®¨ng b¸o (Ra ngoµi, N»m v¹…).
N¨m 1955, NguyÔn Kh¶i vÒ T¹p chÝ V¨n nghÖ qu©n ®éi, lµm viÖc cïng nhiÒu nhµ v¨n næi tiÕng lóc Êy nh Thanh TÞnh, Phïng Qu¸n, ChÝnh H÷u, Nguyªn Ngäc, NguyÔn Thi… NhiÒu n¨m «ng tham gia Ban chÊp hµnh Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam, tõng ®îc bÇu lµ ®¹i biÓu Quèc héi Kho¸ VIII. Sau 1975, «ng cïng gia ®×nh chuyÓn vµo sèng ë thµnh phè Hå ChÝ Minh.
NguyÔn Kh¶i lµ ngêi th«ng minh, ho¹t b¸t. Theo gi¸o s NguyÔn §¨ng M¹nh, “c¸i lÝ lÞch ®Æc biÖt cña anh khiÕn anh h×nh nh cã hai con ngêi trong mét con ngêi, cã hai vïng thÈm mü trong mét thÕ giíi nghÖ thuËt”. Trong «ng cã sù pha trén hai dßng m¸u: “Dßng m¸u cña líp cïng d©n tõng bÞ giµy xÐo, l¨ng nhôc” sÏ in dÊu vµo nh÷ng lêi v¨n “khi th× uÊt hËn, khi th× xãt xa – mét thøc v¨n nh ®Ó gi¶i oan, nh ®Ó ®ßi nî, nh ®Ó tr¶ thï”. Cßn dßng m¸u cña tÇng líp thîng lu l¹i sinh ra mét NguyÔn Kh¶i “thÝch nãi chuyÖn sang, thÝch nãi giäng sang, dïng v¨n ch¬ng ®Ó ph« bµy c¸i hµo hoa, lÞch l·m”, “am hiÓu vµ ®ång c¶m víi giíi thîng lu cña Hµ Néi xa”, tr©n träng nÕp sèng thanh lÞch, b¶n lÜnh c¸ nh©n, cèt c¸ch tù do – nh÷ng c¸i lµm nªn nÐt v¨n ho¸ ®Æc thï cña ®Êt ®Õ ®«.
Ch©n dung tù ho¹ cña NguyÔn Kh¶i còng ®îc vÏ b»ng kh¸ nhiÒu nÐt ®èi nghÞch. ¤ng nãi m×nh “t×m ®îc cho riªng m×nh mét vïng trêi tù do” lµ do “lu«n tØnh t¸o, biÕt tù kiÒm chÕ trong c¸i chõng mùc, c©u ch÷ dïng còng chÆt chÏ, ®¾n ®o theo kiÓu v¨n tuyªn huÊn”, trong khi l¹i biÕt râ r»ng lµm mét nghÖ sÜ ®Ých thùc “cßn ph¶i biÕt mª muéi trong niÒm tin cña m×nh, biÕt ®i tíi cïng c¸i yªu vµ c¸i ghÐt”. ¤ng ng¹c nhiªn, xÊu hæ v× “vèn ®îc khen lµ kh«ng h¸m quyÒn” l¹i “hai lÇn xuÊt chÝnh”, “c¶ hai lÇn ®Òu thÊt b¹i”. Nh×n l¹i ®êi m×nh «ng cho r»ng m×nh may m¾n “gÆp thêi”, cã kh¶ n¨ng thÝch øng víi thêi thÕ, biÕt c¸ch hoµ gi¶i gi÷a kh¸t khao nghÖ thuËt víi nh÷ng hÖ luþ cña cuéc mu sinh. ¤ng lµ nhµ v¨n nhÊt qu¸n trªn hµnh tr×nh t tëng víi niÒm x¸c quyÕt: “NÕu kh«ng cã c¸ch m¹ng th× m·i m·i h¾n sÏ bÞ ¸m ¶nh lµ mét ®øa trÎ bÞ ruång bá… chØ xøng ®¸ng cã mét th©n phËn hÌn män”, “®Õn lµm ngêi tÇm thêng còng khã nãi g× lµm mét nhµ v¨n”. CÈn träng, tØ mØ trong c«ng viÖc, ham ®i, ham nghÜ, cã khiÕu quan s¸t vµ ph©n tÝch, NguyÔn Kh¶i thêng xuyªn cã mÆt ë nh÷ng n¬i “mòi nhän” cña ®êi sèng x· héi, “nh÷ng ®iÓm nãng” vÒ t tëng, v¨n «ng lu«n cã h¬i thë nãng hæi cña nhÞp sèng hiÖn t¹i. Nhu cÇu tù kh¼ng ®Þnh th«i thóc «ng kh«ng ngõng tù häc trong suèt cuéc ®êi cÇm bót. §ã lµ nh÷ng yÕu tè b¶o ®¶m cho «ng kh¶ n¨ng theo kÞp sù chuyÓn biÕn m·nh liÖt cña thêi cuéc.
T¹i Héi nghÞ thµnh lËp Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam n¨m 1957, NguyÔn Kh¶i ph¸t biÓu: “T«i quan niÖm nghÖ thuËt ®¬n gi¶n nh sau: lµ khoa häc thÓ hiÖn lßng ngêi, lµ lÞch sö cña lßng ngêi”. “Sù thËt chØ cã thÓ viÕt vÒ nh÷ng tÊm lßng, nh÷ng t©m tr¹ng cña c¸c giai cÊp trong x· héi víi mäi sù phøc t¹p, tinh vi vµ ngo¾t ngoÐo cã thËt cña nã, nh thÕ míi lµ sù thËt ch©n thËt theo quan niÖm cña t«i”. Quan niÖm nµy sÏ chi phèi trùc tiÕp ph¬ng híng tiÕp cËn hiÖn thùc cña ngßi bót NguyÔn Kh¶i, lÊy thÕ giíi tinh thÇn, t tëng, c¸c tr¹ng th¸i t©m lÝ con ngêi lµm ®èi tîng kh¸m ph¸ ®Ó cuéc sèng hiÖn lªn trong t¸c phÈm nh nh÷ng dßng ch¶y, nh÷ng sù va xiÕt cña c¸c luång t tëng, c¸c lèi sèng vµ mét nghÖ thuËt tù sù giµu mµu s¾c chÝnh luËn, tranh biÖn cã vÎ nh ®· lµ sù lùa chän tÊt yÕu cña NguyÔn Kh¶i. ¤ng h¨m hë, x«ng x¸o t×m tíi nh÷ng n¬i ®Æc biÖt (tiªn tiÕn nhÊt nh n«ng trêng §iÖn Biªn, phøc t¹p nhÊt nh vïng c«ng gi¸o toµn t
ßng, hay ®« thÞ miÒn Nam sau gi¶i phãng, anh hïng nhÊt nh ®¶o Cån Cá…) ®Ó n¾m b¾t kÞp thêi nh÷ng “vÊn ®Ò t tëng”, nh÷ng “mÉu ngêi s¸ng t¹o”, phong trÇn mét chót, l·ng m¹n mét chót, sè phËn kh«ng b×nh thêng mét chót” (GÆp gì cuèi n¨m), “nh÷ng ngêi mÆc c¸i ¸o qu¸ ng¾n khiÕn m¶nh ®Êt sinh ra hä trë nªn chËt chéi” (Thêi gian cña ngêi). Tuy vËy, quan niÖm nghÖ thuËt cña NguyÔn Kh¶i kh«ng nhÊt thµnh bÊt biÕn. Tríc sau vÉn gi÷ niÒm tin “v¨n häc lµ nh©n häc”, nhng «ng kh«ng ngõng bæ sung, ®iÒu chØnh b»ng nhiÒu nhËn thøc vµ tr¶i nghiÖm ®Ó kh«ng tù trãi buéc ngßi bót m×nh trong nh÷ng khu«n thíc chËt hÑp. §· cã lóc «ng t©m niÖm: “Ch¼ng cã thø nghÖ thuËt nµo kh«ng cã chÝnh trÞ c¶, chÝnh trÞ lµ môc ®Ých vµ néi dung cña nghÖ thuËt”.
MÊy chôc n¨m sau, chÝnh «ng l¹i ®a ra ®iÒu chiªm nghiÖm: “V¨n ch¬ng nãi cho cïng lµ nh÷ng kh¾c kho¶i, nh÷ng m¬ tëng vÒ mét giÊc méng cha thµnh. Cã nh÷ng giÊc méng sÏ kh«ng bao giê thµnh nhng vÉn cho phÐp c¶ ngêi ®äc lÉn ngêi viÕt ®¾m ®uèi trong hy väng, trong mong ®îi, ®Ó cuéc ®êi thªm h¬ng vÞ, thªm ¸nh s¸ng. Nã lµ t«n gi¸o cña C¸i §Ñp, C¸i §Ñp ph¶i víi tíi, cã thÓ m·i m·i kh«ng tíi”. N¨m 1957, nh©n cuéc tranh c·i vÒ “b«i ®en” “t« hång”, NguyÔn Kh¶i tuyªn bè: “Ngêi nghÖ sÜ ph¶i nghiªn cøu chÝnh s¸ch lÊy nã lµm ph¬ng híng ®Ó thÓ hiÖn cuéc sèng (…) lµm môc ®Ých cuèi cïng cña s¸ng t¸c, ®em chÝnh s¸ch trïm lªn toµn bé t¸c phÈm”. ThÕ nhng chÝnh s¸ch th× cã thÓ thay ®æi, cßn v¨n ch¬ng ®· hiÖn h×nh giÊy tr¾ng mùc ®en, ®· thµnh x¸c tÝn th× lµm sao ch÷a l¹i? Sau 24 n¨m, trë l¹i m¶nh ®Êt ®· gióp «ng viÕt TÇm nh×n xa, tù NguyÔn Kh¶i l¹i cã dÞp ®óc kÕt nh÷ng chiªm nghiÖm vÒ ®êi, vÒ nghÒ thµnh mét truyÖn ng¾n m¨ng tinh thÇn “nhËn thøc l¹i”: C¸i thêi l·ng m¹n.
Nh×n chung, quan niÖm nghÖ thuËt cña NguyÔn Kh¶i cµng ngµy cµng mÒm dÎo, d©n chñ h¬n. ¤ng kh«ng “th¸nh ho¸” v¨n ch¬ng nhng bao giê còng ®ßi hái ë v¨n ch¬ng tinh thÇn tr¸ch nhiÖm nghiªm tóc: “Nhµ v¨n vµ tr¸ch nhiÖm x· héi v« cïng to lín cña hä kh«ng chØ trong h«m nay mµ cßn c¶ mai sau”, “T«i tuyÖt ®èi kh«ng viÕt theo thêi vµ còng kh«ng viÕt theo nh÷ng yªu cÇu kh«ng thÓ chÊp nhËn cña thÞ trêng s¸ch b¸o”. Víi «ng, nhËn thøc lµ mét qu¸ tr×nh, ®êi sèng tinh thÇn cña con ngêi cµng phong phó, c¸ch tho¶ m·n nã cµng kh«ng thÓ khu«n vµo mét c«ng thøc nµo ®ã, nghÜa lµ nhµ v¨n cã quyÒn t×m kiÕm nh÷ng lèi ®i riªng, cã ®iÒu «ng tin “thanh nam ch©m thu hót mäi thÕ hÖ vÉn lµ c¸i cao c¶, c¸i tèt ®Ñp, c¸i thuû chung”.
Trong mét lÇn tr¶ lêi pháng vÊn, NguyÔn Kh¶i tù chia s¸ng t¸c cña m×nh thµnh hai giai ®o¹n: “Tõ 1955 ®Õn 1977 t«i s¸ng t¸c theo mét c¸ch, tõ 1978 ®Õn nay theo mét c¸ch kh¸c”.
§óng lµ bªn c¹nh nh÷ng nÐt kh¸ æn ®Þnh, nhÊt qu¸n, phong c¸ch v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i kh«ng ngõng ®îc ®iÒu chØnh, lµm míi vµ mçi giai ®o¹n s¸ng t¸c cña «ng ®Òu cã nh÷ng nÐt kh¸c c¬ b¶n.
2. Giai ®o¹n tríc 1978
Tõ viÕt b¸o, sau ®ã viÕt v¨n, qua qu·ng thêi gian kh¸ dµi loay hoay thö bót, n¨m 1957, tªn tuæi NguyÔn Kh¶i thËt sù ®îc c«ng chóng biÕt tíi qua phÇn ®Çu tiÓu thuyÕt Xung ®ét (®îc giíi thiÖu trªn V¨n nghÖ qu©n ®éi). T¸c gi¶ thõa nhËn: “Víi Xung ®ét, t«i b¾t ®Çu y thøc vÒ chøc n¨ng ngêi cÇm bót vµ thùc sù bíc vµo con ®êng viÕt truyÖn”. Mèi quan t©m chung cña nghÖ thuËt ë thêi ®iÓm nµy lµ c¸c vÊn ®Ò thêi sù - chÝnh trÞ. Vµ NguyÔn Kh¶i ®· h¨m hë nhËp cuéc trong t c¸ch nhµ v¨n – nhµ ho¹t ®éng x
· héi dïng s¸ng t¸c ®Ó tham dù vµo cuéc ®Êu tranh x· héi. C¸c trang viÕt «ng tËp trung vµo hai m¶ng ®Ò tµi: ®Ò tµi n«ng th«n vµ c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi, ®Ò tµi chiÕn tranh c¸ch m¹ng.
2.1 Nh÷ng t¸c phÈm viÕt vÒ n«ng th«n vµ c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë miÒn B¾c
TiÓu thuyÕt Xung ®ét (®¨ng lÇn ®Çu trªn V¨n nghÖ qu©n ®éi ®îc ghi chó thÓ lo¹i lµ ghi chÐp, n¨m 1959 in thµnh s¸ch, tËp 1, ®îc söa l¹i lµ tiÓu thuyÕt, tËp 2 in n¨m 1961) . Bèi c¶nh hiÖn thùc cña t¸c phÈm lµ cuéc ®Êu tranh kh¼ng ®Þnh con ®êng x· héi chñ nghÜa ë mét vïng n«ng th«n c«ng gi¸o toµn tßng. C¸c thÕ lùc ph¶n ®éng ®éi lèt t«n gi¸o, lîi dông lßng tin th¬ ng©y cña nhiÒu gi¸o d©n, l«i kÐo, khÝch ®éng hä chèng l¹i chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng b»ng nhiÒu thñ ®o¹n. Nhan ®Ò t¸c phÈm còng lµ xung ®ét chÝnh: xung ®ét gi÷a hai hÖ t tëng ®èi lËp (c¸ch m¹ng vµ ph¶n c¸ch m¹ng). TËp 2, xung ®ét ®èi kh¸ng dÞu ®i nhng l¹i xuÊt hiÖn mèi bÊt ®ång gi÷a c¸c c¸n bé ®øng mòi chÞu sµo t¹i ®Þa ph¬ng. §iÓm m¹nh cña t¸c gi¶ béc lé ë kh¶ n¨ng quan s¸t tinh, n¾m b¾t tróng nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p vÒ t tëng ®ang diÔn ra trong lßng ngêi. Xung ®ét rÊt giµu tÝnh chiÕn ®Êu, lµ tiÕng nãi s¾c s¶o phª ph¸n nh÷ng mu ®å ph¶n c¸ch m¹ng, c¶nh tØnh sù mª muéi cña con ngêi, nhng khi sù kiÖn lµm nÒn cho t¸c phÈm kh«ng cßn lµ thêi sù, søc hÊp dÉn cña Xung ®ét l¹i thuéc vÒ nh÷ng trang diÔn t¶ rÊt ch©n thËt c¸i day døt, gi»ng xÐ ©m thÇm, lµm nªn g¬ng mÆt tinh thÇn mét sè nh©n vËt c¸n bé nh Nhµn, Tam, Thuþ, Têng. Tríc ®©y cã ngêi chª bai NguyÔn Kh¶i lµ “viÕt sai sù thËt, b«i nhä c¸n bé” khi «ng ®Ò cËp ®Õn “cuéc chiÕn rÊt ®¸ng buån gi÷a nh÷ng ngêi anh hïng cña mét thêi”. Thêi gian cho thÊy, ®ã míi chÝnh lµ c¸ch tiÕp cËn ®êi sèng ®Æc trng cña v¨n häc. Cuèn tiÓu thuyÕt còng lé râ mÊy nhîc ®iÓm nh: tÝnh chÊt “giµ kÝ non truyÖn”, nh·n quan y thøc hÖ khiÕn cho c¸i nh×n hiÖn thùc cßn xu«i chiÒu, ®¬n gi¶n.
TËp truyÖn ng¾n Mïa l¹c (xuÊt b¶n n¨m 1960) lµ s¶n phÈm cña chuyÕn ®i thùc tÕ ë ng«i trêng §iÖn Biªn – n¬i quan hÖ s¶n xuÊt tËp thÓ ®ang trë thµnh m« h×nh lÝ tëng. NguyÔn Kh¶i nång nhiÖt kh¼ng ®Þnh vÎ ®Ñp cña nh÷ng ngêi lao ®éng kiÓu míi – nh÷ng con ngêi lµm cho sù g¾n kÕt céng ®ång trë thµnh nhu cÇu m¸u thÞt cña mçi c¸ nh©n. Cuéc sèng håi sinh kú diÖu: vÕt th¬ng chiÕn tranh trªn da thÞt ®Êt ®ai ®îc ch÷a lµnh, h¹nh phóc mØm cêi víi c¸c sè phËn bÊt h¹nh; con ngêi híng ®Õn t¬ng lai b»ng c¶m gi¸c tin yªu, thanh th¶n gi÷a sù khÝch lÖ, ®ïm bäc cña tËp thÓ. Th«ng qua “m«tÝp ®æi ®êi” víi c¸c nh©n vËt nh §µo (Mïa l¹c), TÊm (§øa con nu«i), ngêi cha (Bè con), Thoa (Mét cÆp vî chång), nhµ v¨n muèn kh¸i qu¸t qu¸ tr×nh vËn ®éng tÝch cùc cña ®êi sèng c¸ch m¹ng, sù h×nh thµnh nÕp sèng míi, ®¹o ®øc míi. TËp truyÖn c¬ b¶n kh«ng m¾c vµo c¨n bÖnh kh¸ phæ biÕn thêi ®ã lµ minh ho¹ chñ tr¬ng, chÝnh s¸ch mét c¸ch hêi hît, dÔ d·i. Con m¾t nghÖ sÜ ®»m th¾m vµ mèi d©y ®ång c¶m cña mét ngêi tuæi nhá bÞ sØ nhôc ®· gióp NguyÔn Kh¶i t×m ®îc c¸ch kh¸m ph¸ riªng vÒ hiÖn thùc. ¤ng ®Æc biÖt nh¹y c¶m víi nh÷ng th©n phËn bÐ nhá, nh÷ng tÝnh c¸ch khiªm nhêng, nh÷ng khao kh¸t thÇm lÆng vÒ h¹nh phóc. §ång thêi, thãi h¸o danh, sù Ých kû, dï cã nguþ trang kü lìng ®Õn ®©u, còng bÞ «ng v¹ch ra thËt s¾c s¶o (ChuyÖn ngêi tæ trëng m¸y kÐo, Mét cÆp vî chång).
Tõ ®Çu thËp kû 6 trë ®i, phong trµo hîp t¸c ho¸ n«ng th«n ph¸t triÓn m¹nh, ®Æt ra vÊn ®Ò cÊp thiÕt lµ mÉu c¸n bé “tÇm nh×n xa”. NguyÔn Kh¶i ®· tr×nh bµy chñ ®Ò nµy qua c¸c tËp truyÖn ng¾n H·y ®i xa h¬n n÷a (1963), Ngêi trë vÒ (1964) vµ tiÓu thuyÕt Chñ tÞch huyÖn (1972). Tõ h×nh dung vÒ mét m« h×nh n«ng th«n s¶n xuÊt lín x· héi chñ nghÜa, NguyÔn Kh¶i soi chiÕu vµo c¸c quan hÖ cô thÓ gi÷a c¸ nh©n víi céng ®ång vµ nhanh chãng ph¸t hiÖn ra nh÷ng ®iÒu bÊt æn. §ã lµ c¨n bÖnh sÝnh thµnh tÝch, ph« tr¬ng ån µo cña mét sè ®¬n vÞ tiªn tiÕn, nhng nhËn thøc vÒ c¸i chung, c¸i riªng cã khi cßn kh¸ mËp mê, lµ nh÷ng tÝnh to¸n cã mµu s¾c vô lîi hoÆc tù phô c¸ nh©n cña mét sè c¸n bé chñ chèt khiÕn ngêi d©n nghi ngê, ph©n t©m. NguyÔn Kh¶i võa rÊt cã y thøc miªu t¶ bé mÆt ®Çy søc sèng cña n«ng th«n miÒn B¾c víi nh÷ng vÎ ®Ñp míi mÎ trong c¸c mèi quan hÖ ®Çy tin cËy gi÷a tËp thÓ víi c¸ nh©n, gi÷a cÊp trªn vµ cÊp díi, t×nh ®ång chÝ, t×nh bÌ b¹n… võa tá th¸i ®é kh«ng khoan nhîng víi nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc kh«ng mang tinh thÇn x· héi chñ nghÜa nh lèi thu va hµ vÐn (vî Nam trong H·y ®i xa h¬n n÷a), lèi lµm ¨n kiÓu phêng héi (Tuy KiÒn trong TÇm nh×n xa), thãi h·nh tiÕn tÇm thêng (M¬ trong Chñ tÞch huyÖn). B»ng ngßi bót nghiªn cøu, NguyÔn Kh¶i chØ ra r»ng ®Çu ãc t h÷u vµ t©m lÝ n«ng d©n giµ trëng th©m c¨n cè ®Ó díi nhiÒu biÕn tíng tinh vi ®ang c¶n trë con ®êng tiÕn lªn s¶n xuÊt lín. Tõ ®ã, «ng ®ßi hái ngêi c¸n bé míi cña n«ng th«n ph¶i võa cã ®¹o ®øc, võa cã tÇm nh×n, søc nghÜ ®¸p øng ®îc yªu cÇu míi cña c¸ch m¹ng. TÇm nh×n xa thùc sù lµ mét t¸c phÈm xuÊt s¾c trong m¶ng v¨n xu«i vÒ ®Ò tµi n«ng th«n vµ n«ng d©n thêi kú nµy. Nh©n vËt Tuy KiÒn thËt sèng ®éng, s¾c nÐt víi mét tÝnh c¸ch phong phó, phøc t¹p, ®éc ®¸o tõ ngo¹i h×nh ®Õn t tëng. §iÒu thó vÞ bÊt ngê lµ «ng ta – nh©n vËt ph¶n diÖn khi ®ã l¹i b¸o tríc vÒ mét mÉu nh©n vËt tÝch cùc trong t¬ng lai – mÉu ngêi chñ ®éng, chèi tõ sù ¸p ®Æt chñ quan duy y chÝ vµ c¨n bÖnh nghÌo nµn t duy nguþ trang b»ng nh÷ng lÝ lÏ h×nh thøc, gi¸o ®iÒu.
Nh sau nµy nhµ v¨n t©m sù th× håi ®ã «ng kh«ng muèn viÕt vÒ nh÷ng tiªu cùc cña hîp t¸c x· ®ang næi tiÕng trªn toµn tØnh v× t×nh th©n víi nh÷ng ngêi l·nh ®¹o ë ®©y nhng råi «ng “trãt nhËn ra” Tuy KiÒn lµ mÉu ngêi «ng “®Æc biÖt yªu thÝch” nªn “kh«ng thÓ bu«ng bá ®îc”. VËy lµ mét lÇn n÷a, sù mÉn c¶m nghÖ sÜ l¹i th¾ng. Nhê niÒm tin vµo kinh nghiÖm c¸ nh©n, NguyÔn Kh¶i ®· cã ®îc mét sè trang viÕt vît khái tr×nh ®é minh ho¹ vµ gi¸ trÞ nhÊt thêi ®¶m b¶o cho sù chuyÓn ®æi t duy v¨n häc giai ®o¹n sau thuËn lîi h¬n.
2.2 Nh÷ng t¸c phÈm vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh c¸ch m¹ng
Khi ®Õ quèc Mü ph¸t ®éng cuéc chiÕn tranh ph¸ ho¹i miÒn B¾c, cao trµo kh¸ng chiÕn cña d©n téc ®· bøt NguyÔn Kh¶i khái m¶ng ®Ò tµi quen thuéc ®Ó ®Õn víi nh÷ng chiÕn trêng ¸c liÖt mong ph¶n ¸nh kÞp thêi nh÷ng sù kiÖn, nh÷ng con ngêi ®ang lµm nªn trang lÞch sö hµo hïng. ¤ng cã mÆt ë tuyÕn löa VÜnh Linh – Qu¶ng B×nh, vît trïng kh¬i ra víi c¸c chiÕn sÜ Cån Cá, theo xe chë kÝp m×n tíi mét ®¹i ®éi c«ng binh anh hïng ®ang chèt gi÷ mét ®o¹n ®êng chiÕn lîc trªn ®Êt b¹n Lµo. Vµ ngay ngµy 2-5-1975 «ng vµ nhiÒu ®ång nghiÖp ®· lªn ®êng vµo thµnh Hå ChÝ Minh võa ®îc gi¶i phãng. S¶n phÈm trùc tiÕp tõ nh÷ng chuyÕn ®i hèi h¶ Êy lµ c¸c tËp bót kÝ: Hä sèng vµ chiÕn ®Êu (1966), Hoµ Vang (1967), Th¸ng Ba ë T©y Nguyªn (1976) vµ c¸c tiÓu thuyÕt: Ra ®¶o (1970), §êng trong m©y (1970), ChiÕn sÜ (1973). §©y lµ nh÷ng t¸c phÈm nãng hæi tÝnh thêi sù, b¸m s¸t c¸c sù kiÖn lín trong cuéc sèng chiÕn ®Êu cña d©n téc.
HiÖn thùc khèc liÖt ®îc nhµ v¨n dïng lµm ph«ng nÒn ®Ó kh¾c ho¹ næi bËt vÎ ®Ñp cña con ngêi ViÖt Nam: lßng yªu níc, tinh thÇn kû luËt, niÒm kh¸t khao kh¼ng ®Þnh phÈm gi¸ tríc kÎ thï, tØnh t¸o trong nhËn thøc, th«ng minh th¸o v¸t trong hµnh ®éng vµ ®øc tÝnh kiªn nhÉn, khiªm nhêng. §Êy còng lµ c¸ch «ng c¾t nghÜa vÒ chiÕn th¾ng tÊt yÕu cña chóng ta. ¤ng Ýt diÔn t¶ khÝa c¹nh mÊt m¸t hay mÆt tr¸i cña chiÕn tranh mµ kh¸m ph¸ søc m¹nh tinh thÇn tiÒm Èn trong mçi con ngêi, ®Æt hä vµo c¸c t×nh huèng thö th¸ch ®Ó hä béc lé tµi trÝ, nh©n c¸ch. Nh©n vËt cña «ng ®a phÇn rÊt trÎ, say mª lÝ tëng nhng còng rÊt chÝn ch¾n vÒ nhËn thøc, ®Æc biÖt hä thêng th«ng minh, cã kh¶ n¨ng thÝch øng vµ chiÕn th¾ng mäi hoµn c¶nh nh §ang, Huy, Thuú (ChiÕn sÜ), VÞnh, Thô (§êng trong m©y), Khang, §¾c (Hä sèng vµ chiÕn ®Êu)… C¾c t¸c phÈm ®Òu Ýt nhiÒu t¹o ®îc kh«ng khÝ nhê c¸c chi tiÕt ®Æc s¾c vµ nhê ë giäng kÓ s«i næi, hãm hØnh, giµu mµu s¾c chÝnh luËn hïng biÖn. NhiÖt høng ngîi ca, kh¼ng ®Þnh râ rµng cã lµm cho c¸c trang viÕt vÒ chiÕn tranh cña NguyÔn Kh¶i thiÕu c¸i ch©n thùc gãc c¹nh, c¸i d÷ déi khèc liÖt cña nh÷ng sè phËn lµm nªn chiÒu s©u hiÖn thùc ®êi sèng. Tuy vËy trong c¸i nh×n lÝ tëng ho¸ lµ ®iÓm chung næi bËt cña c¶ nÒn v¨n häc lóc ®ã, NguyÔn Kh¶i cã ®ãng gãp riªng khi nhÊn m¹nh vµo b¶n lÜnh c¸ nh©n. ChÝnh yÕu tè nµy sÏ cho nh©n vËt mét vÎ s¾c s¶o, hÊp dÉn v× nã gióp soi chiÕu ch©n thùc h¬n c¸c gi¸ trÞ cña tËp thÓ, c¸c mèi quan hÖ tÊt yÕu vµ kh«ng tÊt yÕu gi÷a c¸ nh©n víi céng ®ång.
3. Nh÷ng s¸ng t¸c tõ 1978 vÒ sau
Do ®ßi hái cña hoµn c¶nh lÞch sö vµ thÞ hiÕu c«ng chóng, v¨n häc sau 1975 cã nhiÒu biÕn ®æi. Chñ nghÜa ®Ò tµi mÊt y nghÜa do quan niÖm vÒ hiÖn thùc ®îc më réng. Thay v× coi träng biÕn cè lÞch sö, v¨n häc lÊy con ngêi lµm t©m ®iÓm kh¸m ph¸. Ngßi bót NguyÔn Kh¶i nh trÎ l¹i víi niÒm say mª “c¸i h«m nay ngæn ngang, bÒ bén” (GÆp gì cuèi n¨m). ¤ng chiÕm lÜnh nhiÒu vïng ®Êt míi mµ vïng ®Êt nµo còng ®Ó «ng kh«ng ngõng tr¨n trë vÒ sè phËn con ngêi, vÒ gi¸ trÞ lµm ngêi. VÉn lµ c©y bót n¨ng næ, sung søc, NguyÔn Kh¶i liªn tôc xuÊt hiÖn trªn v¨n ®µn víi nhiÒu thÓ lo¹i: KÞch (C¸ch m¹ng, Kho¶nh kh¾c ®ang sèng, Hµnh tr×nh ®Õn tù do), bót kÝ, t¹p v¨n, tiÓu luËn (ChuyÖn nghÒ), truyÖn ng¾n (c¸c tËp Mét ngêi Hµ Néi, Hµ Néi trong m¾t t«i, S giµ chïa Th¾m vµ «ng ®¹i t¸ vÒ hu…), tiÓu thuyÕt (Cha vµ Con vµ…, GÆp gì cuèi n¨m, Thêi gian cña ngêi, Mét câi nh©n gian bÐ tÝ, Thîng ®Õ th× cêi…). Hai thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n tiªu biÓu cho s¸ng t¸c thø hai cña NguyÔn Kh¶i.
3.1 TiÓu thuyÕt
- Cha vµ Con vµ… (1979): tªn t¸c phÈm cã xuÊt xø tõ Kinh Th¸nh (“Nh©n danh Cha vµ Con vµ Th¸nh ThÇn”) vµ tiÓu thuyÕt nµy lµ sù trë l¹i cña NguyÔn Kh¶i víi c¸c vÊn ®Ò t«n gi¸o ®· ®îc ®Æt ra trong Xung ®ét, N»m v¹, Mét ®øa con chÕt. Víi ®Ò tµi nµy, NguyÔn Kh¶i cã nhiÒu duyªn nî. ¤ng nãi r»ng tõ nhá «ng ®· “cã thiªn híng vÒ c¸i thiªng liªng, c¸i thÕ giíi bªn kia ®Ó t×m mét chç Èn n¸u cho th©n phËn bÊp bªnh” cña mÑ con «ng vµ còng “lµ n¬i gi¶i to¶ cho nhiÒu Èn øc cña mét tuæi th¬ cã qu¸ nhiÒu nçi buån”. Giai ®o¹n tríc, «ng nh×n t«n gi¸o tõ tiªu chÝ y thøc hÖ, c¸ch xö lÝ vÊn ®Ò trong t¸c phÈm cña «ng dùa chñ yÕu vµo kinh nghiÖm céng ®ång: Cha vµ Con vµ… nh mét kh¶o luËn triÕt häc, nghiªn cøu t«n gi¸o tõ c¶ hai phÝa: phÝa y thøc hÖ vµ phÝa nhu cÇu t©m linh cã tÝnh tù nhiªn cña con ngêi. Nh©n vËt chÝnh lµ cha Th – vÞ linh môc trÎ tuæi, mang niÒm tin th¸nh thiÖn bíc vµo sù nghiÖp hµnh ®¹o t¹i mét vïng n«ng th«n c«ng gi¸o ®ang trë nªn yªn b
×nh, æn ®Þnh víi con ®êng tËp thÓ ho¸. Gi¸o d©n chøng kiÕn nhiÒu chuyÖn ch¼ng hay ho g× cña nnh÷ng linh môc tiÒn nhiÖm, kh«ng dÔ göi trän niÒm tin vµo sù “ch¨n d¾t” cña cha Th, ®Êy lµ cha kÓ nh÷ng kÎ lîi dông vÞ linh môc thiÕu kinh nghiÖm sèng ®Ó thùc hiÖn c¸c mu ®å xÊu xa. Cha Th r¬i vµo tÊn bi kÞch tinh thÇn kh«ng lêng tríc: «ng khao kh¸t th¾p s¸ng ®øc tin cho mäi ngêi nhng chÝnh «ng l¹i thÊy lßng tin n¬i m×nh ®ang “r¹n nøt”. T¸c gi¶ tr×nh bµy kh¸ sinh ®éng qu¸ tr×nh t©m lÝ – t tëng phøc t¹p ë cha Th ®Ó ®Èy tíi kÕt luËn: t«n gi¸o muèn tån t¹i ph¶i thÊm nhuÇn t tëng v× d©n. Chóa kh«ng ë trong gi¸o lÝ, kinh viÖn mµ “Chóa ë cïng vµ ë trong nh÷ng con ngêi trung thùc, chÊt ph¸c, nh÷ng ngêi lao ®éng chÞu ®ùng mäi khã nhäc”. Híng xö lÝ chñ ®Ò c¬ b¶n vÉn theo nh·n quan chÝnh trÞ: chñ nghÜa x· héi ®îc kh¼ng ®Þnh chÝnh qua qu¸ tr×nh suy gi¶m niÒm tin t«n gi¸o – sù suy gi¶m ngay trong lßng mét “®Êng ch¨n chiªn”. Cha Th “khèn khã” v× “con chiªn” cña «ng ®· quen víi mét ®øc tin míi, thiÕt thùc h¬n vµ lµnh m¹nh h¬n. Cã ®iÒu t¸c phÈm ®îc tæ chøc nh mét cuéc ®èi tho¹i t«n gi¸o gi÷a chñ nghÜa x· héi vµ trong t thÕ ®èi tho¹i Êy, dù c¶m cña nhµ v¨n vÒ kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh ®Ó tiÕp tôc tån t¹i cña lÝ tëng t«n gi¸o lµ cã c¬ së. ChÊt tiÓu thuyÕt ®Ëm nÐt ë th©n phËn cha Th vµ ë c¸i xu híng më cöa vÊn ®Ò, cïng nh÷ng chi tiÕt sinh ho¹t t¬i t¾n, sèng ®éng.
- GÆp gì cuèi n¨m (1982): lÊy bèi c¶nh ®« thÞ miÒn Nam sau ngµy gi¶i phãng. Mét bµn tiÖc tÊt niªn trong mét gia ®×nh thîng lu cña chÕ ®é cò. Thùc kh¸ch ®Òu lµ trÝ thøc vµ ®Òu cã quan hÖ hä hµng nhng ®¹i diÖn cho nh÷ng xu híng chÝnh trÞ kh¸c nhau, cã quan niÖm sèng kh¸c nhau. Tríc thêi kh¾c chuyÓn giao n¨m cò – n¨m míi, ®ång thêi còng lµ thêi ®iÓm mµ t×nh thÕ lÞch sö ®· râ rµng, hä th¼ng th¾n béc b¹ch t©m tr¹ng, th¸i ®é ®èi víi thêi thÕ. Kh«ng khÝ ®èi tho¹i d©n chñ, khi th©n t×nh Êm ¸p, lóc c¨ng th¼ng v× c¸c chÝnh kiÕn ®èi lËp va xiÕt nhau lµm bËt lªn vÊn ®Ò: Ngêi th¾ng cuéc cÇn ph¶i chinh phôc ®îc ®èi ph¬ng b»ng nh©n c¸ch cao c¶, cßn kÎ thua cuéc cÇn ph¶i chÊp nhËn hoµ nhËp, thÝch nghi víi chÝnh thÓ míi. V× “kh«ng ai cã thÓ sèng m·i trong t©m tr¹ng mÆc c¶m bÞ dån ®uæi, bÞ thua cuéc”. ë t¸c phÈm nµy, tÝnh ®èi tho¹i vµ mµu s¾c triÕt luËn cña ngßi bót NguyÔn Kh¶i lµ mét nÐt míi: ngay khi kh¼ng ®Þnh sù th¾ng thÕ cña c¸ch m¹ng, nhµ v¨n vÉn kh«ng ngÇn ng¹i ®Ó cho nh©n vËt nªu lªn nh÷ng non kÐm, Êu trÜ trong c¸ch qu¶n lÝ ®iÒu hµnh x· héi vµ bÖnh sÝnh lÝ luËn cña chóng ta. NghÖ thuËt tæ chøc ®èi tho¹i. §©y còng lµ lÇn ®Çu tiªn, NguyÔn Kh¶i ®a vµo “c¸i t«i tiÓu sö” vµo t¸c phÈm t¹o cho ngêi ®äc c¶m gi¸c tin cËy, th©n t×nh.
- Thêi gian cña ngêi (1984): lµ c©u chuyÖn vÒ nh÷ng c¸ch sèng ®Ñp. ë ®©y, khuynh híng triÕt luËn, c¶m quan v¨n ho¸ ®· gióp NguyÔn Kh¶i më réng néi hµm “sèng ®Ñp”. C¸c nh©n vËt chÝnh: Qu©n – chiÕn sÜ t×nh b¸o l·o luyÖn, Ba HuÖ - bÝ th huyÖn uû, cùu chiÕn sÜ biÖt ®éng, Hai RiÒng – vÞ gi¸m ®èc n«ng trêng ®· sèng tr¶i mÊy chÕ ®é nhng lóc nµo còng mét niÒm say mª c©y cao su, say mª cèng hiÕn cho ®êi, cha VÜnh – vÞ linh môc dµnh trän ®êi m×nh lµm gi¶m nhÑ nh÷ng ®au khæ cña thÕ gian, mçi ngêi ®Òu lµ mét nh©n c¸ch cao c¶, lµ mÉu ngêi “ph¸t triÓn qu¸ mau lÑ khiÕn c¸i m¶nh ®Êt sinh ra nã trë nªn chËt chéi” (t¸c phÈm – NXB T¸c phÈm míi, trang 291). Hä mang vÎ ®Ñp cña trÝ thøc sèng hÕt m×nh cho mét niÒm tin nªn hä ®· cã nh÷ng kho¶nh kh¾c “chãi s¸ng, rùc rì,
¨m ¾p nh÷ng xóc c¶m, nh÷ng kû niÖm”, hä lµ biÓu tîng s©u s¾c vÒ tù do, vÒ kh¶ n¨ng “®Ó l¹i dÊu vÕt”, chuÈn bÞ cho t¬ng lai. Víi hä, kh¸i niÖm thêi gian lµ kh¸i niÖm gi¸ trÞ v× nã lu«n g¾n víi kh¸t väng tiÕn bé, hoµn thiÖn cña con ngêi. T¸c phÈm n»y tiÕp tôc c¶m høng ®èi tho¹i - triÕt luËn nhng giäng v¨n trÇm tÜnh, khoan hoµ, nhiÒu s¾c th¸i chiªm nghiÖm h¬n so víi c¸c cuèn tríc.
- §iÒu tra vÒ mét c¸i chÕt (1986): tËp trung kh¾c ho¹ mét mÉu nh©n vËt “d¸m ®i ®Õn tËn cïng sè phËn cña m×nh, d¸m kÕt thóc cuéc hµnh tr×nh gian nan cña niÒm tin b»ng c¸i chÕt chø quyÕt kh«ng chÞu rêi bá niÒm tin ban ®Çu”. T Tèn lµ mét chøc s¾c ®¹o Cao §µi, cã niÒm tin trong s¸ng, khao kh¸t lµm cuéc c¸ch m¹ng chÊn hng §¹i §¹o nhng l¹i ¶o tëng cã thÓ “mét m×nh g¸nh v¸c sù nghiÖp to lín trong ®¬n ®éc”, cã thÓ quy chiÕu tÊt c¶ vµo mét ch÷ T©m. Con ngêi ham suy nghÜ, lu«n day døt vÒ ch©n lÝ Êy ®· tù ®a m×nh ®Õn mét kÕt côc bi hµi v× chØ tríc khi chÕt míi kÞp nhËn ra m×nh lµ ai. Qua T Tèn, NguyÔn Kh¶i muèn tr×nh bµy kinh nghiÖm tõng tr¶i vµ suy ngÉm cña «ng vÒ ngêi trÝ thøc. T¸c phÈm cã c¸i tªn h¬i “h×nh sù” nhng thùc ra lµ mét tiÓu thuyÕt luËn ®Ò. Ngêi ®äc chê ®îi nh÷ng t×nh tiÕt ly kú sÏ thÊt väng khi gÆp c¸c ®o¹n tù luËn dµi dÆc vµ nh÷ng t liÖu vÒ mét gi¸o ph¸i ®îc nhiÒu ngêi biÕt tíi, tuy r»ng t¸c gi¶ göi vµo cuèn s¸ch nhiÒu t©m huyÕt vµ t©m ®¾c.
- Vßng sãng ®Õn v« cïng (1987): võa tiÕp tôc Thêi gian cña ngêi ë chñ ®Ò kh¼ng ®Þnh qu¸ khø, kh¼ng ®Þnh nh÷ng c¸ch sèng tÝch cùc ®Ó cã thÓ “gieo h¹t vµo t¬ng lai” võa t¨ng thªm c¶m høng chèng tiªu cùc, ®Æt ra nhu cÇu bøc xóc cÇn ®æi míi c¬ chÕ x· héi. Cuéc ®èi tho¹i lín cña t¸c phÈm lµ ®èi tho¹i gi÷a hai thÕ hÖ lÞch sö: líp cha anh víi qu¸ khø hµo hïng trao l¹i nÒn hoµ b×nh cho con ch¸u kh¸c. Gia tµi v« gi¸ lµ nÒn hoµ b×nh vµ mét lÝ tëng cao c¶ lµm chuÈn mùc, líp con ch¸u h×nh nh chê ®îi nhËn ®îc nhiÒu h¬n thÕ, hä kh«ng t×m ®îc trong qu¸ khø cña cha anh nh÷ng kinh nghiÖm thËt sù quan träng ®èi víi nhu cÇu c¬m ¸o, ph¸t triÓn ngoµi kinh nghiÖm chiÕn ®Êu. T¸c phÈm lµ mét triÕt lÝ vÒ hµnh tr×nh tiÕp nèi theo thêi gian cña c¸c thÕ hÖ ngêi ViÖt trong vµ sau chiÕn tranh, lÝ gi¶i sù kh¸c biÖt thÕ hÖ víi nh÷ng vÊn ®Ò cÇn nhËn thøc ®Ó tù hoµn thiÖn.
- Mét câi nh©n gian bÐ tÝ (1989): chñ yÕu viÕt vÒ nh÷ng nh©n vËt “l¹c thêi” hoÆc do sù x« ®Èy ®Çy ngÉu nhiªn cña sè phËn, nh «ng Män, «ng §Þnh, hoÆc do ¶o tëng mµ chän lÇm ®êng hoÆc v× bÊt ®¾c chÝ mµ thµnh téi ph¹m, nh Mä Vò, H¶i, mét sè bÞ c¸o mµ ChÝnh xÐt xö, hoÆc do c¨n bÖnh duy y chÝ lµm x¬ cøng kh¶ n¨ng c¶m nhËn cuéc ®êi nh ChÝnh, TiÕn. Câi nh©n gian tëng lín réng ho¸ ra chËt chéi chØ v× con ngêi qu¸ nhiÒu tham väng vµ lÇm l¹c, nhng ®Êy còng lµ lÏ thêng t×nh cña kiÕp ngêi. C¸ch sèng thÝch hîp chÝnh lµ biÕt chÊp nhËn nghÞch lÝ vµ nh÷ng ngÉu nhiªn, may rñi ®Ó cã ®îc sù thanh th¶n tinh thÇn. T¸c phÈm giµu s¾c th¸i u mua vµ cã ©m hëng buån.
- Thîng ®Õ th× cêi (2003): Nhan ®Ò cã xuÊt xø tõ ng¹n ng÷ Do Th¸i “Con ngêi suy nghÜ cßn Thîng ®Õ th× cêi”. §©y lµ mét tiÓu thuyÕt tù truyÖn hoÆc mét d¹ng håi lÝ ®îc cÊp cho d¸ng vÓ tiÓu thuyÕt nhê sù kh¸ch thÓ ho¸ c¸i t«i t¸c gi¶. Tõ t×nh huèng trí trªu cña mét nhµ v¨n quen ®îc vî t«n thê nh «ng chñ lóc vÒ giµ l¹i bÞ vî c¾n døt, d»n vÆt, ph¶i chÞu mÆc c¶m téi lçi, NguyÔn Kh¶i nh muèn nh×n l¹i toµn bé ®êi v¨n cña m×nh b»ng c¸i nh×n chiªm nghiÖm, ®ång thêi còng ®Ó gi·i bµy víi b¹n ®äc nhiÒu nçi niÒm riªng. ¤ng ®· vÏ ch©n dung m×nh kh¸ tØ mØ, tõ ngo¹i h×nh ®Õn t©m tÝnh, tõ t tëng ®Õn sè phËn. Cã lÏ ë ta,
Thîng ®Õ th× cêi thuéc sè hiÕm hoi nh÷ng tiÓu thuyÕt lÊy nghÒ viÕt v¨n, ngêi viÕt v¨n lµm ®èi tîng mæ xÎ víi c¸i nh×n suång s· ®êi thêng ®Õn thÕ.
Nh×n chung, tõ 1978 ®Õn nay, qua b¶y cuèn tiÓu thuyÕt ®· c«ng bè cña NguyÔn Kh¶i, ngêi ®äc nhËn ra ë «ng søc s¸ng t¹o dåi dµo vµ mét phong c¸ch tiÓu thuyÕt râ nÐt. C¶ b¶y cuèn tiÓu thuyÕt ®Òu cã dung lîng gän gµng (ng¾n nhÊt lµ Mét câi nh©n gian bÐ tÝ: 131 trang, dµi nhÊt lµ Thîng ®Õ th× cêi: 246 trang). Mçi t¸c phÈm cã d¹ng tiÓu thuyÕt t liÖu, khi lµ d¸ng dÊp tiÓu thuyÕt vô ¸n, lóc ngghiªng vÒ tù luËn, lóc tù thuËt – tù trµo… §iÒu nµy cho thÊy t¸c gi¶ rÊt cã y thøc ®æi míi ngßi bót, cã nhiÒu tr¨n trë ®Ó më réng quan niÖm vÒ thÓ lo¹i. Vai trÇn thuËt trong ®a sè c¸c tiÓu thuyÕt cña «ng ë chÆng ®êng nµy lµ nh©n vËt nhµ v¨n, nhµ b¸o, ngêi mang ®Ëm c¸i t«i tiÓu sö, c¸i t«i håi cè, c¸i t«i t¸c gi¶. Khuynh híng triÕt luËn nhÊt qu¸n biÓu hiÖn kh¸ râ qua mµu s¾c luËn ®Ò vµ lèi kÕt cÊu m« h×nh ho¸ b»ng nh÷ng t×nh huèng suy lÝ – gi¶ ®Þnh (GÆp gì cuèi n¨m, Cha vµ Con vµ..., Thêi gian cña ngêi, Thîng ®Õ th× cêi). Cã ngêi cho r»ng nh÷ng c¸i kÕt cña NguyÔn Kh¶i thêng ®uèi v× gîng Ðp vµ chØ lµ gi¶ ®Þnh. Thùc ra tÝnh gi¶ ®Þnh sÏ ®¶m b¶o cho t¸c phÈm mét ®é më cÇn thiÕt, cã ®iÒu nã h¬i l¹ so víi kinh nghiÖm ®äc tiÓu thuyÕt truyÒn thèng.
3.2 TruyÖn ng¾n
ë giai ®o¹n s¸ng t¸c thø hai nµy, truyÖn ng¾n cña NguyÔn Kh¶i cã nhiÒu khëi s¾c, tuy «ng kh«ng thuéc sè c©y bót thùc sù t¹o ra bíc ®ét ph¸ thÓ lo¹i. §ã lµ thÕ giíi phong ohó nh÷ng c¶nh ngé c¸ biÖt, nh÷ng hµnh tr×nh sèng ®Çy nhäc nh»n do bao hÖ luþ thêng t×nh, nh÷ng cuéc vËt lén kiªn cêng cña con ngêi víi hoµn c¶nh ®Ó b¶o vÖ mét niÒm tin c¸ nh©n, nh÷ng c¸ nh©n víi b¶ng gi¸ trÞ tù nã x¸c lËp cho nã. Mçi truyÖn nh mét ph¸t hiÖn c¶m ®éng vÒ con ngêi vµ tÊt c¶ ®Òu nh»m tr¶ lêi cho c©u hái kh¾c kho¶i suèt cuéc ®êi cÇm bót: con ngêi lµ ai? So víi tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n NguyÔn Kh¶i tÝnh luËn ®Ò mê ®i nhiÒu. khung thÓ lo¹i hoµn toµn truyÒn thèng nhng c¸ch nh×n, c¸ch lÝ gi¶i con ngêi vµ hiÖn thùc th× ng¶ h¼n vÒ tinh thÇn hiÖn ®¹i. ¤ng ®Æt con ngêi vµo c¸c mèi quan hÖ ®êi thêng ®Ó quan s¸t t c¸ch lµm ngêi cña nã vµ nhËn ra chÝnh c¸i ®a ®oan, ®a sù trong b¶n chÊt tinh thÇn cña con ngêi lµm nªn vÎ ®Ñp cña cuéc sèng, nhËn ra trong sè phËn c¸ nh©n, yÕu tè may - rñi cã vai trß rÊt lín. NÕu ë truyÖn ng¾n giai ®o¹n tríc, nh©n vËt cña «ng hÇu hÕt lµ trÎ tuæi, tù tin kh¼ng ®Þnh t¬ng lai cña m×nh th× ®Õn giai ®o¹n nµy, «ng viÕt nhiÒu vÒ nh÷ng ngêi giµ, nh÷ng ngêi thÊt b¹i, “l¹c thêi”, ®¬n ®éc: mét ngêi mÑ c¶ ®êi hy sinh v× con c¸i, lóc tuæi giµ ph¶i sèng v¹ vËt vØa hÌ ®Ó con kh«ng bÞ “mÊt thÓ diÖn” tríc b¹n bÌ (MÑ vµ c¸c con), mét ngêi vî sèng nh n« lÖ bªn «ng chång gia trëng Ých kû vµ thùc chÊt v« tÝch sù mµ lóc nµo còng mang mÆc c¶m m×nh kh«ng xøng ®¸ng víi chång (§êi khæ), mét trÝ thøc vèn lµ gi¸o s d¹y v¨n ch¬ng Ph¸p ë trêng trung häc, lµ cùu sinh viªn trêng ®¹i häc Sorbone danh tiÕng mµ ph¶i ¨n nhê ë ®Ëu, bng b¸t c¬m ¨n víi vÎ mÆt “nhÉn nhôc, h·i sî vµ thÌm thuång” (Hai «ng giµ ë §ång Th¸p Mêi), mét «ng l·o ¨n mµy m¾c bÖnh lao ph¶i trèn ch¹y khái ®øa ch¸u néi duy nhÊt ®Ó cho ch¸u khái mÊt c¬ héi cã c«ng ¨n viÖc lµm (¤ng vµ ch¸u), mét nhµ b¸o cã c«ng lín víi tØnh nhµ nhng bÞ nh÷ng ngêi l·nh ®¹o h¾t hñi, l¹nh nh¹t chØ v× «ng d¸m phanh phui c¸i xÊu cña ®Þa ph¬ng hä (L¹c thêi), mét nhµ v¨n cã tµi, «m Êp dù ®Þnh viÕt cuèn s¸ch lín cña ®êi m×nh nhng ®Õn ngoµi tuæi 60 vÉn cha thùc hiÖn ®îc v× ph¶i lo kiÕm tiÒn mua s÷a, mua bét cho ch¸u (
Ngêi kÓ chuyÖn thuª)… Mét nhµ v¨n võa thøc tØnh khái “c¸i thêi l·ng m¹n” gÆp l¹i nh©n vËt cña m×nh n¨m xa lµ anh lÝnh phôc viªn s¸ng ngêi bao hoµi b·o to lín bÊt ngê r¬i vµo c¶nh “gµ trèng nu«i con”, cuéc gÆp gì cña bao nhiªu ngËm ngïi thÊm thÝa “n¨m xa chóng t«i nãi chuyÖn ®¹o, b÷a nay gÆp l¹i nãi toµn chuyÖn ®êi, mét ngêi, ®êi ngêi ®Õn lµ lu©n khæ ¶i…” (C¸i thêi l·ng m¹n). Sau cã nh÷ng ngêi chän lèi sèng Èn dËt, cè t¸ch m×nh ra khái kh«ng khÝ ganh ®ua s«i sôc nh Hå DzÕnh, Kim L©n (§Êt kinh kú), cÆp vî chång ë ch©n ®éng Tõ Thøc (truyÖn cïng tªn)… Kh«ng ph¶i NguyÔn Kh¶i kh«ng cßn quan t©m ®Õn nh÷ng tÝnh c¸ch m¹nh mÏ, l·ng m¹n, nh÷ng ngêi lu«n chiÕn th¾ng hoµn c¶nh, nhng c¶ ë trêng hîp nµy, «ng còng chó y nhiÒu ®Õn “phÝa khuÊt mÆt ngêi”, ®Õn nh÷ng g× thùc sù lµm nªn b¶n lÜnh, gi¸ trÞ c¸ nh©n. §ã lµ sù chuyÓn híng quan träng. ¤ng tù b¹ch: “B»ng sù tõng tr¶i cña tuæi t¸c, h¾n ®· nhËn ra vÎ ®Ñp cña ®êi thêng vµ sù bÊt biÕn cña nh÷ng tÝnh c¸ch míi ®îc x¸c lËp trong nöa thÕ kû qua sÏ thµnh m¸u huyÕt cña d©n téc, thµnh tÝnh c¸ch ViÖt Nam. Nãi th× dÔ nhng hiÓu ®îc vÎ ®Ñp cña ®êi thêng víi riªng h¾n còng ph¶i mÊt nöa thÕ kû. NhËn ra vÎ ®Ñp mét c¸ch nªn th¬ trong ¸nh s¸ng cña b×nh minh th× h¾n ®· nhËn ra tõ Mïa l¹c, H·y ®i xa h¬n n÷a (…). Nhng nhËn ra vÎ ®Ñp cña thÊt b¹i, cña vÊt v¶ trÇm lu©n trong c¸i quÇng s¸ng vµng óa cña hoµng h«n th× ph¶i tõ n¨m h¾n ®· 50 tuæi, khi h¾n viÕt “Hai «ng giµ ë §ång Th¸p Mêi” (Thîng ®Õ th× cêi). Nh vËy, cïng víi kinh nghiÖm sèng, kinh nghiÖm thÈm mü cña nhµ v¨n còng cã nhiÒu that ®æi. Tõ chç bÞ hÊp dÉn bëi vÎ ®Ñp cña con ngêi chÝnh trÞ, con ngêi lÞch sö, «ng dÇn chuyÓn niÒm say mª sang vÎ ®Ñp nh©n b¶n cña nh÷ng con ngêi khiªm nhêng vÒ phËn vÞ nhng biÕt tù träng, vµ dï hoµn c¶nh nµo còng kh«ng chÞu ®¸nh mÊt niÒm kh¸t khao tù hoµn thiÖn. Cã thÓ nãi, truyÖn ng¾n NguyÔn Kh¶i chÆng nµy chøa ®ùng nhiÒu chiªm nghiÖm vÒ nh©n thÕ, lµ c¸ch ch¾t läc tÝnh ngêi tõ cuéc mu sinh ®Çy phån t¹p. NguyÔn Kh¶i ®o c¸i ®Ñp b¨ng nh·n quan v¨n ho¸ mµ tiªu biÓu lµ c¸i ®Ñp n÷ tÝnh (MÑ vµ con, Chóng t«i vµ bän h¾n, Ngêi vî, §êi khæ, Mét ngêi Hµ Néi, M¸ ®µo, Chót phÊn cña ®êi, Ngêi cña nghÒ…) vµ c¸i ®Ñp thanh lÞch, hµo hoa cña ®Êt kinh kú (tËp truyÖn Hµ Néi trong m¾t t«i). Tõ gãc ®é v¨n ho¸, «ng ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò rÊt cã y nghÜa nh nhu cÇu h¹nh phóc cña ngêi giµ (N¾ng chiÒu), nhu cÇu tù do c¸ tÝnh (L·ng tö, M¸ ®µo), sù c«ng b»ng ®èi víi con trÎ (Ngêi vî)… Cã mét NguyÔn Kh¶i thËt s¾c s¶o mµ còng thËt nh©n hËu, khoan hoµ trong truyÖn ng¾n.
4. Phong c¸ch v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i
4.1 Høng thó ph©n tÝch cuéc sèng vµ con ngêi, ®Æc biÖt lµ cuéc sèng t tëng.
Coi nghÖ thuËt nh mét khoa häc, ngßi bót NguyÔn Kh¶i kh«ng coi viÖc t¸i hiÖn bøc tranh hiÖn thùc lµm môc ®Ých mµ muèn t×m vµo nh÷ng tÇng s©u cña hiÖn thùc, mæ xÎ c¸c quan hÖ bao giê còng rÊt phøc t¹p trªn bÒ mÆt vµ trong bÒ s©u cuéc sèng ®Ó n¾m b¾t nh÷ng vÊn ®Ò b¶n chÊt nhÊt. ¤ng cã c¸ch xö lÝ hiÖn thùc quen thuéc lµ ®i t×m dÊu Ên thêi cuéc, sù kiÖn lÞch sö, ®êng lèi chÝnh s¸ch trong t©m lÝ – t tëng con ngêi. Xung ®ét thËt sù ë vïng n«ng th«n c«ng gi¸o håi c¶i c¸ch ruéng ®Êt vµ hiÖn thùc ho¸khóc x¹ vµo nh÷ng ®ªm mÊt ngñ, vËt v· ®Õn khæ së cña Thuþ, cña Nhµn ®Ó t×m sù dung hoµ gi÷a lßng kÝnh ch¸ vµ lßng yªu níc (Xung ®ét). Lùc c¶n trë con ®êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi n»m ë t©m lÝ t
h÷u cña ngêi n«ng d©n ®· qu¸ quen víi thãi gia trëng vµ lèi lµm ¨n m¨nh món ®îc NguyÔn Kh¶i chØ ra thËt tµi qua c¸i vÎ ngoµi luém thuém cÈu th¶ cña Tuy KiÒn “co ®«i ch©n ®en nhÎm lªn c¸i ghÕ tùa quang dÇu bãng lén” vµ qua c¸i y nghÜ kiÓu “lÝ sù cïn”: “Dï tao cã ¨n mÆc r¸ch ríi nh th»ng ¨n mµy th× ra ®êng tao vÉn lµ «ng phã chñ nhiÖm, vÒ nhµ tao vÉn lµ bè chóng mµy (TÇm nh×n xa). Sù hiÖn h÷u cña ®øc tin c¸ch m¹ng trong ®êi sèng gi¸o d©n ®Æt cha Th, cha VÜnh tríc sù lùa chän sinh tö: lÊy lîi Ých gi¸o d©n lµm ph¬ng ch©m hµnh xö hay chèng l¹i y nguyÖn cña hä ®Ó gi÷ nghiªm lÒ luËt Gi¸o héi (Cha vµ Con vµ..., Thêi gian cña ngêi)…
Nhu cÇu ph©n tÝch ®ßi hái n¨ng lùc ph¸t hiÖn vÊn ®Ò s¾c s¶o, ãc quan s¸t tinh tÕ vµ mét tinh thÇn ph¶n biÖn tríc c¸c hiÖn tîng x· héi. T¸c phÈm cña NguyÔn Kh¶i dï møc ®é thµnh c«ng kh¸c nhau nhng thêng næi bËt ë “tÝnh vÊn ®Ò”. §Æc ®iÓm nµy to¸t ra tõ t×nh huèng truyÖn, tõ c¸c cuéc ®èi tho¹i t tëng (râ nhÊt ë Cha vµ Con vµ…, GÆp gì cuèi n¨m, Mét câi nh©n gian bÐ tÝ, Chóng t«i vµ bän h¾n, Mét ngêi Hµ Néi…) tõ nh÷ng c©u hái bá ngá cña ngêi dÉn chuyÖn, thÝ dô: “NÕu c¸c anh vèn lµ thÕ, niÒm tin cña c¸c anh chÝnh lµ thÕ, th× t¹i sao? T¹i sao?” (Thêi gian cña ngêi), “Trong c¸i thÕ giíi míi mÎ vµ hÕt søc phøc t¹p nµy, vÞ trÝ cña anh Mêi lµ ë chç nµo? Ch¼ng lÏ sù tån t¹i cña anh trong ngµy h«m nay chØ cã y nghÜa nh mét biÓu tîng, mét kû niÖm?” (Vßng sãng ®Õn v« cïng), “Còng l¹ nhØ? Lµm nghÖ thuËt díi ¸nh ®iÖn chãi loµ th× chØ lµ mét con bím sÆc sì (…) Lµm nghÖ thuËt trong c« ®¬n, trong bãng tèi víi rÊt nhiÒu buån tñi th× l¹i ®¹t tíi c¸i thÇn diÖu cña mét nghÖ thuËt ®Ých thùc” (TruyÖn ng¾n vµ t¹p v¨n, trang 87)…
Trong v¨n NguyÔn Kh¶i, rÊt Ýt thµnh phÇn v¨n miªu t¶, tr¸i l¹i «ng kÓ chñ yÕu b»ng ph©n tÝch, mµ môc ®Ých cña ph©n tÝch lµ lµm râ diÖn m¹o t tëng. Chç nµy kh¶ n¨ng am têng t©m lÝ, sù th«ng minh vµ tr¸i tim nh¹y c¶m sÏ ®¶m b¶o cho thµnh c«ng cña ngßi bót ph©n tÝch. Qu¶ thËt l¾m khi c©u chuyÖn ®îc kÓ kh«ng cã g× ®Æc s¾c nhng nhê tµi ph©n tÝch cña ngêi kÓ mµ thµnh ra thó vÞ. ThÝ dô ®o¹n kÓ vÒ tÝnh c¸ch nhµ v¨n Kim L©n trong §Êt kinh kú: “Nãi chuyÖn víi «ng Kim L©n bao giê còng thÝch thó. M×nh kh«ng ph¶i ®Ò phßng, kh«ng ph¶i uèn Ðo, muèn g× th× nãi, kh«ng muèn nãi th× ngåi im, ngåi rÊt l©u còng ®îc, bÊt thÇn bá ra vÒ còng ®îc, «ng kh«ng hiÓu lÇm bao giê, kh«ng tr¸ch mãc bao giê. TÝnh «ng a nhµn, «ng lµ ngêi cña tù do, thø tù do v× nhu cÇu tù t¹i chø kh«ng ph¶i ®Ó khoÎ, ®Ó diÔn. ¤ng chóa sî c¸c cuéc tranh chÊp ®«i khi diÔn ra ë Héi Nhµ v¨n v× «ng tù biÕt kh«ng thÓ ®øng h¼n vÒ mét phe nµo, ®· thµnh phe lµ «ng h·i, bÊt kÓ lµ phe thñ cùu hay phe tiÕn bé. V× ®· lµ ngêi cña phe, ch¬i víi ai còng ph¶i liÕc m¾t nh×n phe. Trong mÊy n¨m lµm viÖc ë Héi t«i còng hay lÊy «ng lµm mét tiªu chuÈn ®Ó kiÓm tra c«ng viÖc cña m×nh, v× tu«i còng sî trë thµnh lè bÞch. Mµ còng b¾t ®Çu h¬i lè bÞch råi. T«i thÇm c¶m ¬n «ng khi t«i th¾ng «ng còng kh«ng nãi theo hay tá ra qu¸ sèt s¾ng víi nh÷ng dù ®Þnh t«i tr×nh bµy. Mµ khi t«i b¹i «ng còng kh«ng tá y giÔu cît hÆoc tr¸ch mãc. Tríc sau vÉn thÕ, chØ lµ b¹n v¨n th«i. T«i chØ tiÕc «ng viÕt h¬i Ýt. Sao thÕ nhØ? Cã lÏ c¸i t¹ng cña «ng khã thÝch hîp víi mét hêi buæi chãi loµ ¸nh s¸ng, Çm · tiÕng ®éng vµ cuån cuén nh÷ng dßng ngêi. Nã quyÕt liÖt qu¸, d÷ déi qu¸. ¤ng dµnh sù c¶m th«ng hoµn toµn víi nh÷ng sè phËn buån th¶m, ®¬n ®éc nh cÆp vî chång trong Vî nhÆt ch¼ng h¹n. LÇn gÆp n¨m ngo¸i t«i cã nãi víi «ng: “B©y giê l¹i lµ thêi cña anh råi ®Êy. Anh viÕt ®i”. ¤ng cêi buån: “HÕt høng råi. Th«i, cho nã qua lu«n”. §óng thÕ, v¨n ch¬ng ®©u ph¶i lµ thø ®Ó dµnh ®îc, uíp l¹nh ®îc, kh«ng dïng tríc th
© 2024 - nslide
Website chạy thử nghiệm. Thư viện tài liệu miễn phí mục đích hỗ trợ học tập nghiên cứu , được thu thập từ các nguồn trên mạng internet ... nếu tài liệu nào vi phạm bản quyền, vi phạm pháp luật sẽ được gỡ bỏ theo yêu cầu, xin cảm ơn độc giả