Ñeà: Phaân tích baøi thô “ Caâu caù muøa thu” cuûa nhaø thô Nguyeãn Khuyeán
-Baøi Laøm-
Muøa thu – muøa cuûa caùc thi nhaân. Taïi sao laïi khaúng ñònh nhö vaäy? Bôûi vì haàu heát caùc nhaø thô xöa vaø nay khoâng ít thì nhieàu ñeàu coù nhöõng baøi thô vieát veà muøa thu. Phaûi chaêng muøa thu tieát trôøi se laïnh, gioù thu haét hiu, caûnh thu mô maøng, traêng thu huyeàn aûo, laù thu rôi,... ñaõ taïo cho caùc nhaø thô nieàm xuùc caûm daït daøo? Chaéc laø theá! Vôùi thi nhaân, muøa thuxöa nay nhö ngöôøi baïn tri aân ñeå gôûi gaém noãi nieàm, ñeå taâm tình chia seû. Vaø nhaéc ñeán thu, ta khoâng theå khoâng nhaéc ñeán Nguyeãn Khuyeán vôùi chuøm thô thu: Thu vònh, Thu ñieáu, Thu aåm. Maø trong ñoù, Thu ñieáu laø moät trong nhöõng baøi thô hay nhaát trong heä thoáng thô ca vieát veà muøa thu.
Tuy nhan ñeà laø “Caâu caù muøa thu” nhöng baøi thô khoâng laáy vieäc caâu caù laøm chính maø laáy muøa thu laøm chính. Vieäc caâu caù chaúng qua laø caùi côù , caùi hoaøn caûnh, caùi choã ñeå noùi veà muøa thu. Ôû ñaây, caûnh thu ñöôïc taùc giaû ñoùn nhaän töø gaàn ñeán cao xa, roài töø cao xa trôû laïi gaàn. Ñieåm nhìn caûnh thu ñöôïc nhìn töø chieác thuyeàn caâu ñeán maët ao roài nhìn leân baàu trôøi, nhìn tôùi ngoõ truùc roài nhìn ra maët ao.
Môû ñaàu baøi thô laø hình aûnh muøa thu vôùi moät khoâng gian thanh bình ôû choán laøng queâ cuûa taùc giaû, trong moät caùi ao nhoû vaø chieác thuyeàn caâu tónh laëng nheï teânh giöõa moät khoâng khí muøa thu baét ñaàu se laïnh:
Ao thu laïnh leõo nöôùc trong veo
Moät chieác thuyeàn caâu beù teûo teo
Hai caâu thô treân khoâng chæ mieâu taû khoâng gian muøa thu maø coøn mieâu taû ñöôïc caû khoâng gian cuûa muøa thu. Muøa thu ñöôïc bieåu hieän ôû laøn nöôùc trong, ñaõ trong maø laïi coøn “trong veo”. Ao thu nhö laø moät chieác göông saùng, phaûn chieáu nhöõng neùt bình dò cuûa laøng queâ Vieän Nam. Nay ñöôïc taùc giaû ñöa vaøo caøng laøm cho baøi thô theâm yù vò. Trong caùi laïnh leõo cuûa muøa thu, moät mình taùc giaû “du ngoaïn” treân moät chieác thuyeàn caâu voán ñaõ beù laïi caøng “beù teûo teo”. Muøa thu thöôøng laø muøa cuûa taâm traïng buoàn, qua hai caâu thô naøy ta laïi caøng thaáy Nguyeãn Khuyeán raát taøi tình khi mieâu taû khung caûnh muøa thu. Vaø cuõng qua hai caâu thô cuõng cho ta bieát raèng vôùi tính chaát “laïnh leõo nöôùc trong veo” thì ñaây khoäng phaûi laø moâi tröông thuaän lôïi vaø thích hôïp cho vieäc caâu caù. Töø chieác thuyeàn caâu, taùc giaû laïi tieáp tuïc ñöa ta vaøo theá giôùi caûnh saéc treân ao thu qua hai caâu thô tieáp theo:
Soùng bieác theo laøn hôi gôn tí
Laù vaøng tröôùc gioù kheõ ñöa veøo
Caùi tónh nhö coâ ñoïng hôn trong moät khoâng gian ngöng ñoïng. Söï vaät döôøng nhö chuyeån ñoäng kheõ hôn, chæ coù gioù maø laïi raát nheï, laøm cho chieác thuyeàn caâu “beù teûo teo” chæ hôi choøng chaønh ñuû cho soùng chæ hôi gôn tí. Khung caûnh muøa thu ñöôïm buoàn nhö im lìm laëng leõ, chæ coù chieác laù kheõ ñöa maø thoâi. Ngoøi buùt cuûa taùc giaû tinh teá ñeán töøng chi tieát nhoû. Chæ vieäc moät töø “kheõ” ñaõ mieâu taû ñöôïc mieâu taû ñöôïc caû aâm thanh, ñoù laø aâm thanh tónh chöù khoâng ñoäng, taû ñöôïc caùi traïng thaùi tónh laëng cuûa muøa thu. Ngay caû töø “veøo” cuõng vaäy, khoâng chæ laø bay qua cuûa chieác laù khi coù laøn gioù maø noù coøn theå hieän ñöôïc taâm traïng cuûa taùc giaû, moät söï ñau buoàn tröôùc caûnh ñaát nöôùc rôi vaøo tay boïn thöïc daân Phaùp. Maøu “bieác” cuûa soùng vaø maøu “vaøng” cuûa laù ñaõ veõ neân moät böùc tranh laøng queâ thaät thanh bình. Nhaø thô Taûn Ñaø ñaõ heát lôøi ca ngôïi chöõ “veøo” trong thô Nguyeãn Khuyeãn. OÂng ñaõ noùi moät ñôøi thô cuûa mình may ra môùi coù ñöôïc caâu thô vöøa yù trong baøi thô “Caûm thu, tieãn thu”:
Veøo troâng laù ruïng ñaày saân
Ngay caû Xuaân Dieäu cuõng coù lôøi nhaän xeùt: “ Caùi thuù vò cuûa baøi thô Thu ñieáu ôû caùc ñieäu xanh, xanh ao, xanh bôø, xanh soùng, xanh tre, xanh trôøi, xanh beøo, coù moät maøu vaøng ñaâm ngang cuûa chieác laù thu rôi ”. Lôøi bình cuûa Xuaân Dieäu thaät taâm ñaéc.
Töø vieäc mieâu taû caûnh ao thu, nhaø thô môû roäng khoâng gian leân chieàu cao taïo neân khoâng khí khoaùng ñaït vaø khoâng gian nhö roäng hôn laøm cho böùc tranh theâm ñöôøng neùt:
Taàng maây lô löûng trôøi xanh ngaét
Ngoõ truùc quanh co khaùch vaéng teo
Caû trôøi thucuõng ñöôïc nhaø thô quan saùt tæ mæ. Maøu da trôøi “xanh ngaét” thaät laø ñeïp, cuøng vôùi nhöõng ñaùm maây troâi lô löûng taïo cho ta theâm caûm giaùc muoán ñöôïc hoøa mình vaøo thieân nhieân. Ôû ñaây töø “lô löûng” coøn laø taâm traïng cuûa taùc giaû veà moät vaán ñeà gì ñoù chöa theå quyeát ñònh roõ raøng. Töø trôøi thu, taùc giaû nhìn xuoáng, nhìn xa ngoõ truùc. Khoâng gian laïi trôû neân vaéng laëng buoàn thaûm khi maø “khaùch vaéng teo”. Caùi vaéng laëng, khoâng khí buoàn cuûa muøa thu khoâng döøng ôû khoâng gian caùi ao maø coøn lan toûa khaép ñaát trôøi. Ngoõ xoùm tröôùc kia ñoâng ñuùc ngöôøi qua laïi maø baây giôø cuõng “vaéng teo”. Con ñöôøng cuõng trôû neân quanh co. Taát caû moïi söï vaät ñeàu vaéng laëng trong khung caûnh muøa thu.
Baøi thô cho ñeán ñaây, ñaõ heát saùu caâu, vaãn chöa thaáy xuaát hieän con ngöôøi. Ñeán hai caâu cuoái cuûa baøi thô, con ngöôøi hay laø chính taùc giaû môùi xuaát hieän. Trong böùc tranh thu, con ngöôøi döôøng nhö aån kín sau caûnh vaät, hoøa mình vaøo thieân nhieân, ñaát nöôùc. Söï xuaát hieän naøy coù taïo neân cho baøi thô nhöõng baát ngôø gì khoâng? Baát ngôø thì coù baát ngôø, nhöng tranh thu khoâng vì theá maø thay ñoåi, vaãn caùi vaéng veû, tónh laëng aáy.
Töïa goái buoâng caàn laâu chaúng ñöôïc
Caù ñaâu ñôùp ñoäng döôùi chaân beøo
Thoâng qua mieâu taû vieäc töïa goái caâu caù thì hình aûnh con ngöôøi môùi hieän leân roõ neùt. Tö theá “töïa goái” moät phaàn vì tieát thu, nhöng moät phaàn coøn bôûi loøng ngöôøi caâu caù. Ta thöôøng bieát, khi caâu caù thì con ngöôøi ta caûm thaáy thoaûi maùi nhaát. Nhöng ôû ñaây ngöôøi caâu caù khoâng caûm thaáy nhö vaäy, döôøng nhö ñang suy nghó moät ñieàu gì ñoù. Phaûi chaêng taùc giaû cuõng ñang traên trôû, traàm ngaâm nhö vaäy. Ngö, tieàu, canh, muïc laø nhöõng ñeà taøi töôïng tröng cho cuoäc soáng cuûa caùc aån só trong vaên hoïc truyeàn thoáng phöông Ñoâng xöa. Nguyeãn Khuyeán ruùt lui khoûi choán quan tröôøng veà queâ ñònh laøm moät aån só giöõa thôøi buoåi ñaát nöôùc ñang bò giaëc Phaùp xaâm löôïc, nhöng oâng khoâng theå ung dung ñi caâu nhö moät aån só thöïc thuï. Tieáng ñoäng nhoû cuûa caù ñôùp döôùi chaân beøo, tieáng ñoäng duy nhaát cuûa toaøn baøi thô ñaõ phaù tan khoâng gian vaéng veû cuûa caûnh thu. Chòu söï taùc ñoäng cuûa thôøi cuoäc, loøng oâng vaãn giöõ nhöõng lôùp soùng maø xoân xao, khuaáy ñoäng. Qua baøi thô, taùc giaû ñaõ theå hieän tình yeâu, söï gaén boù tha thieát cuûa taùc giaû
vôùi queâ höông ñoàng thôøi theå hieän taám loøng yeâu nöôùc thöông daân saâu saéc.
Ngheä thuaät söû duïng tieáng Vieät cuûa taùc giaû ñaõ ñaït ñeán söï tinh teá, ñieâu luyeän. Baøi thô khoâng duøng ñieån tích, ñieån coá hoaëc töø ngöõ khoù hieåu. Caùc töø ñöôïc khai thaùc ñeå dieãn ñaït caùc xaûm giaùc khaùc nhau veà muøa thu khôi gôïi kinh nghieäm nôi ngöôøi ñoïc. Muøa thu hieän leân qua caùc giaùc quan. Maét nhìn thaáy: maøu vaøng cuûa laù thu, maøu xanh ngaét cuûa trôøi thu, nöôùc trong veo, laøn soùng xanh bieác, con ngoõ quanh co, vaéng veû. Tai nghe thaáy tieáng bay vaøo cuûa laù vaøng tröôùc gioù, tieáng ca ñôùp ñoäng döôùi beøo. Caùc töø ngöõ cho thaáy khoâng chæ söï quan saùt maø coøn caû söï caûm nhaän tinh teá cuûa taùc giaû ñoái vôùi caûnh thu, khoâng gian thu. Tieâu bieåu laø vieäc duøng vaàn “eo” raát coù söùc gôïi hình, gôïi caûm. Cac töø laùy söû duïng trong baøi thô goùp phaàn taïo neân aán töôïng nheï nhaøng, chaäm chaïp, yeân tónh, vaéng veû cuûa caûnh thu: laïnh leõo, teûo teo, lô löûng,... caûnh thu ôû baøi thô khoâng rôi vaøo coâng thöùc maø coù tính saùng taïo ñoäc ñaùo bao goàm nhöõng caûnh hieän thöïc, raát tieâu bieåu cho caûnh thu cuûa vuøng noâng thoân ñoàng baèng Baéc Boä. Phaûi laø ngöôøi gaén boù, yeâu meán nhöõng caûnh vaät aáy thì chuùng môùi ñi vaøo thô moät caùch töï nhieân nhö vaäy.
Thô laø söï caùch ñieäu taâm hoàn. Nguyeãn Khuyeán yeâu thieân nhieân muøa thu, yeâu caûnh saéc laøng queâ vôùi taát caû taám loøng mình. Ñoïc “Thu ñieáu”, chuùng ta caøng theâm yeâu queââ höông, ñaát nöôùc. Ñuùng nhö Leâ Trí Vieãn ñaõ nhaän xeùt thô Nguyeãn Khuyeán: “Haõy ñoïc thô Nguyeãn Khuyeán cho tim mình rung ñoäng vôùi queâ höông, ñoàng caûm vôùi thi só ngaøy naøo, ñeå coù theâm nhöõng rung ñoäng môùi, nhöõng caûm xuùc môùi caàn thieát cho ngaøy nay vaø cho mai sau ”
nguon VI OLET
