PHƯƠNG PHÁP GIẢNG DẠY CỜ VUA

1. Các nguyên tắc về phương pháp giảng dạy trong Cờ Vua.

Các nguyên tắc về phương pháp là hạt nhân cơ bản trong việc lựa chọn những phương pháp để ứng dụng vào quá trình giảng dạy, truyền thụ kiến thức cho đối tượng giáo dục. Nó được xây dựng trên cơ sở của các quy luật về tâm lý giáo dục nói chung. Qua nghiên cứu và kiểm nghiệm, thấy rằng cần thiết phải tuân thủ các nguyên tắc mang tính lý luận, bao gồm các nguyên tắc: Nguyên tắc thống nhất giữa giảng dạy Cờ vua và giáo dục toàn diện, nguyên tắc hệ thống, nguyên tắc vừa sức, nguyên tắc trực quan, nguyên tắc bền vững kiến thức và ứng dụng thực tiển.

Trong quá trình giảng dạy Cờ Vua thường hay sử dụng 3 nhóm phương pháp giảng dạy chính: Nhóm phương pháp giảng dạy; Nhóm phương pháp thực hiện nghiệp vụ sư phạm; Nhóm phương pháp thực tập sư phạm. Trong đó nhóm phương pháp thực hiện nghiệp vụ sư phạm được coi là có hiệu quả nhất.

Phương pháp dùng lời hay phương pháp mô tả bằng lời bao gồm: Kể chuyện, miêu tả, giải thích, giảng bài, trò chuyện....

Phương pháp trưng bày bao gồm: Biểu bảng, biểu đồ, kế hoạch, áp phích, bàn cờ treo.

Phương pháp tham quan: Tổ chức tham quan các giải thi đấu, tổ chức tham quan theo các chủ đề.

Phương pháp bài tập: Giải các thế cờ theo chủ đề đã được chọn lựa riêng nhằm tạo ra những kỹ năng, kỹ xảo chuyên môn.

Phương pháp trò chơi: Chơi với bạn cùng nhóm những thế cờ đang học hoặc trích đoạn của ván đấu, thi giải cờ thế.

Phương pháp thi đấu: Thi đấu với bạn cùng nhóm, thi đấu nhiều bàn cùng lúc, thi đấu hạn chế thời gian, chơi Blid.

Phương pháp phân tích ván đấu và các thế cờ điển hình: Nghiên cứu các ván đấu của các đại kiện tướng, phân tích các ván đấu trong học tập, phân tích các tình thế điển hình trong khai cuộc, trung cuộc và tàn cuộc....

1.1. Nguyên tắc thống nhất giữa giảng dạy Cờ Vua và giáo dục toàn diện:

Giảng dạy Cờ vua và giáo dục toàn diện có mối quan hệ biện chứng với nhau. Giảng dạy có nghĩa là truyền thụ một khối lượng kiến thức, kỹ năng cần thiết mang tính chuyên môn và đưa ra những khả năng áp dụng những kiến thức, kỹ năng đó vào thực tiễn.

Giáo dục toàn diện hướng sinh viên đến việc làm quen với các chuẩn độ về chính trị, thế giới quan, đạo đức, thẩm mỹ, các quy tắc và nhận thức phù hợp với sự hình thành các quan điểm chính trị, tính cách, các chuẩn mực hành vi và tính sẵn sàng hoạt động theo xu hướng chuyên môn đòi hỏi.

Giáo dục con người phát triển toàn diện là một quá trình phức tạp và đa dạng, nó phụ thuộc vào nhiều yếu tố mà trong đó có sự ảnh hưởng của trí tuệ, cảm xúc và ý chí.

Các hình thức tác động giáo dục là: Chủ động tạo ra theo chủ đích các tình

huống cụ thể, giao trách nhiệm cụ thể cho đối tượng giáo dục, trao cho họ một số nhiệm vụ sư phạm trong quá trình học tập và rèn luyện .... tham gia tích cực vào công tác đoàn thể xã hội.

Các hình thức tác động giáo dục trong phạm vi thực hành thể thao và hoàn thiện trình độ điêu luyện trong các môn thi đấu khác nhau như: Tuân thủ chính xác thời gian biểu các ngày, các giờ chơi trong đội tuyển và các cuộc thi đấu; Chế độ thực hiện lượng vận động thể lực; Chấp hành nghiêm ngặt chế độ nghỉ ngơi trong thời gian thi đấu; Tham quan các di tích lịch sử và tham dự các hoạt động văn hoá....

Có thể đưa ra một số biện pháp tự giáo dục, tự học Cờ Vua như: Thực hiện các nhiệm vụ và các bài tập ở nhà, công bố kịp thời các tư liệu có giá trị xã hội, đọc và nghiên cứu các tài liệu, tự bình luận các ván cờ thi đấu của mình, nắm bắt các kiến thức về lý thuyết khai cuộc, hoàn thành tiêu chuẩn rèn luyện thân thể.

1.2. Nguyên tắc hệ thống trong giảng dạy Cờ Vua:

Bản chất của nguyên tắc này nằm trong một số nguyên lý có liên quan đến tính thường xuyên trong tập luyện và hệ thống luân phiên giữa lượng vận động và nghỉ ngơi, cũng như tính tuần tự trong học tập - tập luyện và mối liên hệ lẫn nhau giữa các mặt khác nhau trong nội dung học tập và rèn luyện.

Cơ sở của nguyên tắc này chủ yếu bao gồm các tài liệu giảng dạy và phương pháp truyền thụ chúng. để đảm bảo nguyên tắc này cần tuân thủ các nguyên tắc sau:

Quy tắc thứ nhất: Tuỳ thuộc vào lứa tuổi, đặc điểm tâm - sinh lý, mục đích giờ học mà đưa ra những phương pháp, hình thức tổ chức và lượng kiến thức cho phù hợp.

Quy tắc thứ hai: Giáo viên cần trình bày bài giảng theo một trình tự lôgic nhất định trên nguyên tắc sư phạm phổ biến "từ đơn giản đến phức tạp, từ đã biết đến chưa biết"

Quy tắc thứ ba: Các tài liệu cần được trình bày thành từng phần, theo một hệ thống nhất định và phải có ví dụ minh hoạ cụ thể.

Quy tắc thứ tư: Mỗi giờ học ít nhất phải có một thời điểm mấu chốt để giúp cho việc hiểu rõ chủ đề của bài học.

1.3. Nguyên tắc vừa sức trong giảng dạy Cờ Vua:

Cơ sở của nguyên tắc này là cần phải tính đến những đặc điểm về cá nhân như: Lứa tuổi, đặc điểm tâm - sinh lý, khả năng tiếp nhận kiến thức và các đặc điểm khác nhau của học sinh.

Ở đây cần nhấn mạnh rằng giảng dạy vừa sức không có nghĩa là giáo viên phải loại bỏ mọi khó khăn trong quá trình học tập của học sinh, mà điều chủ yếu là tăng cường những cố gắng sáng tạo và giúp đỡ về mặt lý luận cũng như thay đổi tốc độ hay nhịp độ giảng dạy, tạo cho người học phải thể hiện sự nổ lực cố gắng của mình trong việc tiếp nhận những yêu cầu mà giáo viên đặt ra. Từ đó phải có cách đối xử phân biệt với từng cá nhân cũng như tìm hiểu để biết nhứng khả năng thiên bẩm của học sinh và tác động để hoàn thiện chúng.

1.4. Nguyên tắc trực quan trong giảng dạy Cờ Vua:

Chúng ta đã biết rằng, đối với đa số mọi người, trí nhớ bằng thị giác là một trong những loại trí nhớ hiệu quả nhất, bởi vì con người hiểu biết thế giới xung quanh chủ yếu bằng mắt, Vì vậy "hình ảnh sinh

động" có ý nghĩa về mặt nguyên tắc.

Theo các số liệu thông tin khoa học thì khi tiếp thu một vấn đề nào đó, mà những thông tin đó gắn liền với trực quan thì khả năng nhận thức chung của con người được tăng lên, còn dung lượng trí nhớ thậm chí có thể tăng đến 55%. Bởi vậy "trực quan là tiền đề nhận thức" (I.Pêtalôxi).

Để giảng dạy mang tính trực quan cần phải:

- Sử dụng 3 bàn cờ treo để giảng dạy (kích thước ô cờ lý tưởng là 10cm x 10cm)

+ Bàn cờ thứ nhất trình bày biến thế khởi điểm, bàn cờ thứ hai trình bày diễn biến chính, bàn cờ thứ ba trình bày các phương án phụ.

- Sử dụng máy tính với các phần mềm Cờ Vua, hoặc máy chiếu. Giáo viên phải chuẩn bị một số lượng tài liệu chuyên môn lớn hơn bình thường (các thế cờ cần thiết, các bài tập về đòn phối hợp, các dạng thế tàn cuộc cổ điển, các sơ đồ khai cuộc)

- Sử dụng các cuốn vở học chuyên môn Cờ Vua để ghi chép các bài tập, cũng cố và kiểm tra kiến thức, củng như có thể sử dụng các thế cờ đã được in sẵn.

1.5. Nguyên tắc bền vững kiến thức và khả năng ứng dụng thực tiễn:

  Theo lý thuyết trhông tin, trí nhớ của con người được chia thành: Trí nhớ linh hoạt, trí nhớ thời gian ngắn và trí nhớ thời gian dài.

  Trí nhớ linh hoạt có dung lượng và thời gian lưu trữ hạn chế. Bằng trí nhớ linh

hoạt con người rút ra được những gì cần thiết và truyền nó vào hai dạng trí nhớ kia. Chính nhờ vào các cơ chế của trí nhớ linh hoạt người ta mới có thể huấn luyện được lý thuyết Cờ Vua.

Trí nhớ trong thời gian dài lưu giữ các phương án khai cuộc đặc biệt (cho riêng mình), các thông tin về cờ tàn, chiến lược trung cuộc và các phương tiện chiến thuật, có thể sắp xếp vào trí nhớ trong thời gian dài cả "sự nhạy bén về thế trận" và "linh cảm".

Đối với giáo viên cần thiết phải biết là lượng thông tin luôn phụ thuộc vào phương pháp truyền thụ nó. Vì vậy việc tiếp thu kiến thức vững chắc luôn ở trong trạng thái tranh chấp liên tục với "sự dập tắt thông tin" trong các vùng của vỏ não với quá trình "quên", nên nhiều nhà sư phạm đã khẳng định rằng việc học tập cờ hiệu quả nhất là ở những thời gian đầu tiên của giờ học. Phương tiện để chống lại "sự quên" thông tin chính là liên tục ôn lại kiến thức không chỉ trong giờ học đó, mà còn ở đầu giờ học mới.

Quá trình phát triển năng lực và kỹ năng diễn ra theo nhiều nấc, từ hiểu biết ban đầu đến nắm chắc kiến thức và kỹ năng.

Các hình thức giảng dạy đặc trưng giúp cho việc nắm bắt vững chắc kiến thức, phát triển năng lực nghiên cứu các thế cờ có tính chất lý thuyết rõ ràng, chăm chú tìm cách đánh mới, thực hiện các ván đấu theo đề tài với thời gian suy nghỉ được rút ngắn...

2. Hình thức tổ chức giảng dạy trong Cờ Vua.

Trong giảng dạy Cờ Vua có 3 hình thức tổ chức cơ bản đó là: giờ học, giờ tập luyện và giờ tự nghiên cứu.

Nội dung cơ bản của giờ học là quá trình truyền thụ một lượng kiến thức nào đó về Cờ Vua và sự tiếp nhận lượng kiến thức đó của học sinh.

Nội dung cơ bản của giờ tập luyện là nhằm hình thành và củng cố  những kỹ năng kỹ xảo thông qua việc ứng dụng những kiến thức đã thu được vào tình huống cờ cụ thể hoặc thực tế ván đấu.

Nội dung giờ tự nghiên cứu là học sinh phải thực hiện những nhiệm vụ mà các nhà sư phạm đề ra theo chủ đề cụ thể như: Nghiên cứu lý thuyết khai cuộc,  chiến lược và chiến thuật trong Cờ Vua.... Ngoài việc đạt được các mục đích của nhà sư phạm, thì học sinh sẽ nâng cao được năng lực tự nghiên cứu - một yêu cầu không thể thiếu được trong quá trình học tập và rèn luyện Cờ Vua.

3. Trình tự giảng dạy trong Cờ Vua.

Để xác định trình tự giảng dạy trong Cờ Vua, cần phải căn cứ vào mục đích, yêu cầu, nhiệm vụ, thời gian và đối tượng giảng dạy mà đưa ra nội dung cho phù hợp. Thông thường, nội dung giảng dạy trong Cờ Vua được sắp xếp theo trình tự như sau:

- Bàn cờ, quân cờ: Cấu tạo bàn cờ, vị trí ban đầu của các quân cờ,những chỉ dẫn để sắp xếp một bàn cờ đúng luật....

- Các nhân tố trên bàn cờ: Tên gọi ô cờ, hàng ngang, cột dọc, đường chéo, trung tâm, trung tâm mở rộng, cột mở ....

- Luật di chuyển quân, các hình thức ăn quân: Xe, Hậu, Tượng, Mã, Vua, Tốt, các nước đi đặc biệt....

- Kết thúc ván cờ: Thường bắt đầu từ nước chiếu Vua, cách chống đỡ khi Vua bị chiếu, các tình huống thắng và hoà cờ....

- Các thuật ngữ trong Cờ vua: Cần phải giới thiệu các khái niệm, các thuật ngữ mang tính đặc thù như: Chiếu vĩnh viễn, mát, pát, temp, chiến thuật, chiến lược ....

- Ký hiệu và cách ghi chép trong Cờ vua: Các ký hiệu thông dụng, cách ghi chép biên bản ngắn gọn và đầy đủ ....

- Giá trị tương đối của các quân: Ở đây cần đưa ra các khái niệm hy sinh hay thí quân, các vấn đề về đổi quân  trong các giai đoạn ván đấu.

- Cấu trúc ván cờ: Giới thiệu cho người học nắm được các giai đoạn của ván cờ: Khai cuộc, trung cuộc, tàn cuộc.

- Tàn cuộc: Là vấn đề then chốt trong quá trình giảng dạy Cờ Vua. Cần phải bắt đầu  giảng dạy từ tàn cuộc kỹ thuật đến tàn cuộc chiến thuật - chiến lược. Với tàn cuộc chiến thuật - chiến lược thì bắt đầu bằng tàn cuộc Tốt sau đó đến tàn cuộc Hậu, Xe, Tượng, Mã ....

- Khai cuộc: Giảng dạy khái niệm, các nguyên tắc khai cuộc, một số sai lầm trong khai cuộc, một số dạng thức khai cuộc cơ bản: Tây Ban Nha, Gambit Hậu ....

- Trung cuộc: Khái niệm trung cuộc, tuỳ vào trình độ VĐV mà đưa ra các mức độ khác nhau về tình thế điển hình trong giai đoạn này, các nhân tố chiến thuật trong Cờ Vua, đòn phối hợp ....

- Phân tích đánh giá và lập kế hoạch: Cách thức đánh giá và phân tích thế cờ, ưu thế và sử dụng ưu thế trong Cờ Vua, những nhân tố trong thế trận ....

- Phương pháp tính toán trong Cờ Vua: Phương pháp và các nguyên tắc tính toán trong Cờ Vua, các dạng thức tính toán ....

- Chiến lược trong Cờ Vua: Các nguyên tắc của chiến lược, các thành phần của chiến lược, chiến lược trong các giai đoạn của ván đấu ....

- Vấn đề tâm lý - sinh lý và thể lực trong hoạt động thi đấu Cờ Vua: Cần đưa ra các hiểu biết chung về những thay đổi các chỉ số tâm lý - sinh lý trong hoạt động tập luyên và thi đấu Cờ Vua. Vấn đề thể lực cho VĐV Cờ Vua ....

- Các phương tiện bổ trợ trong tập luyện Cờ Vua: Giới thiệu về Cờ tướng, Cờ vây, Cờ nhảy và các ứng dụng của tin học trong giảng dạy và tập luyện Cờ Vua ....

4. Kế hoạch giảng dạy Cờ Vua.

Kế hoạch là một chương trình có định hướng mục tiêu với các nội dung được sắp xếp theo trình tự lôgic. Kế hoạch phải thể hiện được: Đối tượng, mục đích, yêu cầu, nội dung, cơ sở vật chất, kinh phí dự trù cho kế hoạch, củng như các biện pháp, phương tiện để thực hiện kế hoạch đó.

Những nguyên tắc xây dựng kế hoạch giảng dạy phải được xác định bởi các mục tiêu và các nhiệm vụ giáo dục trong xã hội xã hội chủ nghĩa. Nguyên tắc cơ bản nhất phải là tính khoa học. Kế hoạch phải được xây dựng sao cho phù hợp với những thành tựu của khoa học giáo dục, phải bao gồm các nhân tố có đủ độ tin cậy, nội dung của kế hoạch phải thoả mãn sự phát triển toàn diện cho đối tượng giảng dạy.

Việc sắp đặt các nội dung giảng dạy - học tập trong kế hoạch cần thiết phải có tính hệ thống, tuần tự và phải phù hợp với đặc điểm tâm - sinh lý, giới tính của đối tượng giảng dạy. Kế hoạch giảng dạy - học tập cần phản ánh được mối quan hệ giữa khoa học với cuộc sống, cũng như sự thống nhất giữa lý luận với thực tiển.

Khi xây dựng kế hoạch cần phải tính đến nguyên tắc lịch sử và đảm bảo việc thực hiện nguyên tắc toàn diện và phải tính đến mối tương quan của tất cả các thành phần trong quá trình giảng dạy - giáo dục (mục tiêu, nội dung, phương pháp, phương tiện). Ngoài ra còn nhiều yêu cầu cần thiết phải thoả mãn ngay cả với cấu trúc của chương trình như: Bảng chú giải mục trình bày các chủ đề của môn học, liệt kê các hình thức giờ học, các chỉ dẫn về phương pháp....

Các bước lập kế hoạch giảng dạy Cờ Vua được thực hiện theo trình tự sau:

- Bước 1: Xác định đối tượng và thời gian của kế hoạch.

- Bước 2: Xác định mục đích: Khi thực hiện xong chương trình sẽ đạt được một trình độ nào đó.

- Bước 3: Xác định yêu cầu: Đến một mức độ nào đó về các mặt mà đối tượng của kế hoạch chịu tác động, chi phối và phải hoàn thành.

- Bước 4: Xây dựng nội dung: Liệt kê các công việc cần phải thực hiện.

- Bước 5: Xác định những yêu cầu về cơ sở vật chất, dự trù kinh phí cho việc thực hiện kế hoạch.

 - Bước 6: Xây dựng chương trình: Là quá trình phân bố chi tiết nội dung công việc theo thời gian với các phương tiện, biện pháp và phương pháp đủ đảm bảo thực hiện các nhiệm vụ, mục tiêu và yêu cầu đã định.

5. Cấu trúc giáo án lên lớp Cờ Vua.

Giáo án giờ lên lớp Cờ Vua có cấu trúc như sau:

Giáo án số:

- Người thực hiện:

- Đối tượng giảng dạy:

- Thời gian thực hiện giáo án:

- Ngày thực hiện:

- Nhiệm vụ:

1. .....................

2. ...................

- Yêu cầu:

1. ....................

2. ...................

I. Bảng phân bổ nội dung giảng dạy theo thời gian.

II. Nội dung giảng dạy cụ thể: (ghi nội dung lý thuyết + các bài tập cờ cần thiết cho nội dung giờ học, danh mục tài liệu tham khảo hoặc trích dẫn....)

  Hà Nội, ngày..... tháng..... năm...........

Ký duyệt giáo án         Người soạn giáo án