A.  Lý thuyÕt:

I.   Bµi 1: Men-®en vµ di truyÒn häc:

1.  Di truyền và biến dị

-  Di truyền:

Là hiện tượng truyền đạt các tính trạng của bố mẹ, tổ tiên cho các thế hệ con cháu.

VD: ở người, con sinh ra có những điểm giống bố hoặc mẹ hoặc cả bố lẫn mẹ các tính trạng hình thái, cấu tạo, sinh lí, ... như: về màu mắt, khuôn miệng, màu tóc, ...

-  Biến dị:

Là hiện tượng con sinh ra khác với bố mẹ và khác nhau về nhiều chi tiết.

VD: Gà cùng một mẹ, cùng lứa nhưng khác nhau về các tính trạng hình thái, cấu tạo, sinh lí, ... như: màu lông, sức lớn, sức sinh sản, ...

Di truyền và Biến dị là 2 hiện tượng song song và gắn liền với quá trình sinh sản.

2.  Phương pháp phân tích các thế hệ lai

-  Nội dung phương pháp:

+ Lai các cặp bố mẹ khác nhau về một hoặc một số cặp tính trạng thuần chủng tương phản, rồi theo dõi sự di truyền riêng rẽ của từng cặp tính trạng đó trên con cháu của từng cặp bố mẹ.

+ Dùng toán thống kê để phân tích các số liệu thu được. Từ đó rút ra quy luật di truyền các tính trạng.

3.  Một số thuật ngữ và kí hiệu thường dùng

a.  Thuậ t ngữ:

-  Tính trạng: là những đặc điểm về hình thái, cấu tạo, sinh lí, ... của một cơ thể.

-   Cặp tính trạng tương phản: là 2 trạng thái biểu hiện trái ngược nhau của cùng một loại tính trạng.

-   Nhân tố di truyền: quy định các tính trạng của sinh vật (sau này Di truyền học hiện đại gọi nhân tố di truyền của Men-đen là gen).

-   Giống (dòng) thuần chủng: là giống có đặc tính di truyền đồng nhất, các thế hệ sau giống các thế hệ trước. Giống (dòng) thuần chủng có kiểu gen đồng hợp.

Nhưng trên thực tế, khi nói tới Giống (dòng) thuần chủng là nói tới sự thuần chủng về một hoặc một vài tính trạng nào đó đang được nghiên cứu.

-  Đồng tính là hiện tượng các tính trạng trong cùng một thế hệ có biểu hiện giống nhau.

-  Phân tính là hiện tượng các tính trạng trong cùng một thế hệ có biểu hiện khác nhau.

b.  Mộ t số thuật ngữ của Di truyền họ c hiện đạ i:

-   Giao tử: là một loại tế bào sinh dục có bộ NST đơn bội được tạo ra do kết quả của quá trình Giảm phân.

-   Giao tử thuần khiết: là giao tử không hòa lẫn bởi các nhân tố khác mà vẫn giữ nguyên bản chất của giao tử được tạo ra từ thế hệ đem lai.

-   Alen: là một gen nhưng có cấu trúc xác định, quy định một tính trạng nhất định. Alen đã được xác định rõ trình tự các cặp nuclêôtit quy định tính trạng ở sinh vật (là trội hay lặn).

-   Nhóm gen liên kết: là các gen nằm trên cùng một NST, cùng phân li trong quá trình phân bào với điều kiện không xảy ra đột biến.

c.  Kí hiệu:

-  P: cặp bố, mẹ xuất phát ban đầu.

-  Pa: cặp bố mẹ xuất phát ban đầu trong Phép lai phân tích.

-  G: giao tử được tạo ra.

-  Phép lai được kí hiệu bằng dấu: .

-  F1: thế hệ con của cặp bố mẹ xuất phát ban đầu (P).

-  Fa: thế hệ con trong Phép lai phân tích.

-  Fn: thế hệ con của Fn-1.

-  Giống đực: ♂ ; giống cái: ♀.

4.  Phân loại tính trạng

-  Tính trạng trội:

Là những tính trạng do gen trội quy định, biểu hiện ở kiểu gen đồng hợp trội hay dị hợp trội.

-  Tính trạng lặn:

Là những tính trạng do gen lặn quy định, chỉ biểu hiện ở kiểu gen đồng hợp lặn.

II.    Bµi 2-3: Lai mét cÆp tÝnh tr¹ng:

1.  Kiểu gen - kiểu hình

-  Kiểu hình (KH):

Là tổ hợp toàn bộ các tính trạng của cơ thể. Nhưng trên thực tế, khi nói tới kiểu hình của một cơ thể, người ta chỉ xét một vài tính trạng đang được quan tâm.

VD: quả đỏ, quả vàng, thân cao, mắt nâu, …

-  Kiểu gen (KG):

Là tổ hợp toàn bộ các gen trong tế bào của cơ thể. Thông thường, khi nói tới kiểu gen của một cơ thể, người ta chỉ xét một vài cặp gen liên quan tới các tính trạng đang được quan tâm.

VD: AA, Bb, Aabb, CCdd, ...

2.  Thể đồng hợp - thể dị hợp (cơ thể đồng hợp tử - dị hợp tử)

a.  Thể đồng hợp (cơ thể đồng hợp tử):

-  Khái niệm:

Thể đồng hợp (cơ thể đồng hợp tử) là các cá thể mang gen giống nhau, quy định một hoặc một số tính trạng nào đó.

-  Đặc điểm:

+ Trong tế bào cơ thể đồng hợp tử có ít nhất 2 gen giống nhau.

+ Thể đồng hợp chỉ tạo duy nhất 1 loại giao tử sau Giảm phân (nếu không xảy ra đột biến, hoán vị gen, …)

+ Cơ thể đồng hợp về tính trạng nào cũng có nghĩa nó thuần chủng về tính trạng đó. Nhưng trên thực tế, khi nói đến thể đồng hợp nghĩa là ta chỉ đề cập đến 1 hay vài tính trạng nào đó. Không có cơ thể nào đồng hợp về tất cả cặp gen.

b.  Thể dị hợp (cơ thể dị hợp tử):

-  Khái niệm:

Thể dị hợp (cơ thể dị hợp tử) là các cá thể mang gen không giống nhau, quy định một hoặc một số tính trạng nào đó.

-  Đặc điểm:

+ Trong tế bào cơ thể dị hợp tử có ít nhất 2 gen không giống nhau.

+ Thể dị hợp ít nhất 2 loại giao tử sau Giảm phân.

+ Trên thực tế, khi nói đến thể dị hợp nghĩa là ta chỉ đề cập đến 1 hay vài tính trạng nào đó. Không có cơ thể nào dị hợp về tất cả cặp gen.

3.  Quy luật phân ly

-  Nội dung quy luật:

Trong quá trình phát sinh giao tử, mỗi nhân tố di truyền trong cặp nhân tố di truyền phân li về một giao tử và giữ nguyên bản chất như ở cơ thể thuần chủng của P.

-  Bản chất:

Là sự phân li đồng đều của các Nhân tố di truyền (gen) trong quá trình Giảm phân tạo giao tử và sự tổ hợp lại của chúng trong quá trình Thụ tinh.

-  ý nghĩa:

+ Trong thế giới sinh vật, các tính trạng trội thường có lợi. Vì vậy, cần phát hiện các tính trạng trội để tập trung các gen trội quý về cùng một kiểu gen nhằm tạo ra giống có ý nghĩa kinh tế.

+ Trong sản xuất, tránh sự phân ly tính trạng diễn ra dẫn đến thoái hóa, cần xác định độ thuần chủng của giống.

-  Điều kiện nghiệm đúng quy luật: không xảy ra đột biến.

+ Không có hiện tượng rối loạn quá trình trao đổi chất nội bào.

+ Không có các tác nhân lý - hóa - sinh học gây đột biến.

4.  Phép lai phân tích

-  Nội dung:

Phép lai phân tích là phép lai giữa cơ thể mang tính trạng trội cần xác định kiểu gen với cơ thể mang tính trạng lặn tương ứng. Nếu kết quả của phép lai là đồng tính thì cơ thể mang tính trạng trội có kiểu gen đồng hợp, còn kết quả của phép lai là phân tính thì cơ thể mang tính trạng trội có kiểu gen dị hợp.ơ

P: AA  aa

GP: A a

P: Aa  aa

GP: A ; a $ a

F1:

TLKG: 100% Aa

TLKH: 100% A_ (đồng tính)

F1:

TLKG: 1 Aa : 1 aa

TLKH: 1 A_ : 1 aa (phân tính)

-  Mục đích:

+ Xác định kiểu gen của cá thể mang tính trạng trội là đồng hợp hay dị hợp.

+ Trong chọn giống, có thể xác định, kiểm tra, đánh giá độ thuần chủng của giống.

ơ

@%

5.  ý nghĩa của tương quan trội - lặn

Tương quan trội - lặn là hiện tượng phổ biến ở thế giới sinh vật, trong đó, tính trạng trội thường có lợi. Vì vậy, trong chọn giống, cần phát hiện các tính trạng trội để tập trung các gen trội về cùng một kiểu gen nhằm tạo ra giống có ý nghĩa kinh tế.

Lưu ý:

Tùy thuộc vào cách phản ứng của cơ thể sinh vật đối với mỗi loại tính trạng nên không thể kết luận chắc chắn rằng: tính trạng trội có lợi và các tính trạng lặn có hại.

III.     Bµi 4-5: Lai hai cÆp tÝnh tr¹ng:

1.  Biến dị tổ hợp

-  Khái niệm:

Biến dị tổ hợp là sự tổ hợp lại các nhân tố di truyền của P trong quá trình sinh sản làm xuất hiện kiểu hình khác P ở thế hệ con lai.

-  Tính chất, vai trò:

+ Di truyền được.

+ Xuất hiện kiểu hình khác P do sự tổ hợp lại các tính trạng của P.

+ Xuất hiện phổ biến ở những loài có hình thức sinh sản hữu tính.

+ Thường mang tính thích nghi, là nguyên liệu chính cho chọn giống và tiến hóa.

+ Biến dị xuất hiện có hướng (xác định được) nếu biết kiểu gen của P ; Biến dị xuất hiện vô hướng (không xác định được) nếu không biết kiểu gen của P.

-  Ý nghĩa:

Giải thích tính đa dạng và phong phú ở sinh vật.

-  Nguyên nhân (cơ chế):

+ Do sự phân ly độc lập - tổ hợp tự do (PLĐL - THTD) của các cặp gen trong quá trình Phát sinh giao tử và Thụ tinh.

+ Do sự trao đổi chéo giữa các crômatit khác nhau trong cặp NST kép tương đồng ở kì đầu Giảm phân I.

+ Do sự kết hợp ngẫu nhiên của các giao tử trong quá trình Thụ tinh.

-  Điều kiện nghiệm đúng:

+ Không xảy ra đột biến.

+ Không có hiện tượng đứt tơ phân bào, làm rối loạn quá trình phân ly.

+ Không có hiện tượng trao đổi chéo hay hoán vị gen

Lưu ý:

-  Màu sắc hạt của cơ thể con lai (F1) nằm trên cơ thể bố, mẹ đem lai (P).

-  Hạt của cơ thể bố, mẹ đem lai (P) nằm trên cơ thể con lai (F1).

2.  Quy luật phân ly độc lập

-  Nội dung quy luật:

Các cặp nhân tố di truyền (cặp gen) đã phân ly độc lập trong quá trình phát sinh giao tử.

-  Bản chất:

Do sự PLĐL của các cặp nhân tố di truyền (cặp gen) trong quá trình Giảm phân tạo tử và sự THTD của chúng trong quá trình Thụ tinh.

-  ý nghĩa:

+ Giải thích một trong những nguyên nhân làm xuất hiện Biến dị tổ hợp phong phú ở những loài có hình thức sinh sản hữu tính - là nguyên liệu cho chọn giống và tiến hóa.

+ Giải thích tính đa dạng, phong phú ở sinh vật.

-  Điều kiện nghiệm đúng quy luật:

+ Các cặp gen nằm trên các cặp NST khác nhau hay mỗi gen nằm trên 1 NST.

+ Không xảy ra đột biến.

+ Không có hiện tượng đứt tơ phân bào, làm rối loạn quá trình phân ly.

+ Không có hiện tượng trao đổi chéo hay hoán vị gen.

=

B.  Bµi tËp thùc hµnh:

XÉT TRONG TRƢỜNG HỢP MỖI GEN NẰM TRÊN CÙNG MỘT NST

TRƢỜNG HỢP CÁC GEN NẰM TRÊN CÙNG MỘT NST SẼ ĐỀ CẬP Ở PHẦN DI TRUYỀN LIÊN KẾT

I.   Mét sè ph•¬ng ph¸p gi¶I vµ c«ng thøc ¸p dông:

1.  Phương pháp xác định tương quan trội - lặn

Cách 1:

Nếu cơ thể bố, mẹ đem lai (P) thuần chủng, tương phản thì tính trạng biểu hiện đồng loạt ở thế hệ con lai (F1) là tính trạng trội, tương ứng với nó là tính trạng lặn.

VD: Pt/c: hạt vàng (AA) hạt xanh (aa) F1: 100% hạt vàng (Aa)  hạt vàng là tính trạng trội, hạt xanh là tính trạng lặn.

Hệ quả:

Nếu cơ thể bố, mẹ đem lai (P) tương phản thì tính trạng biểu hiện đồng loạt ở thế hệ con lai (F1) là tính trạng trội, tương ứng với nó là tính trạng lặn và cơ thể bố, mẹ đem lai (P) thuần chủng.

VD: P: hạt vàng hạt xanh F1: 100% hạt vàng hạt vàng là tính trạng trội, hạt xanh là tính trạng lặn và Pt/c có kiểu gen: hạt vàng (AA) hạt xanh (aa)

Cách 2:

Nếu tỷ lệ phân ly kiểu hình ở thế hệ con lai là 3 : 1 thì tính trạng chiếm  3

4

là tính

trạng trội, tính trạng chiếm 1

4

là tính trạng lặn (hoặc tương ứng với nó là tính trạng lặn).

VD: P: hạt vàng (Aa) hạt vàng (Aa) F1: 91 hạt vàng (A_) và 25 hạt xanh (aa)

Xét tỷ lệ phân ly kiểu hình ở F1 ta có:

 h¹t vµng = 91 3

h¹t xanh 25 1

hạt vàng là tính trạng trội, hạt xanh là tính trạng lặn.

Cách 3:

Nếu cơ thể bố, mẹ đem lai (P) đồng tính (có cùng tính trạng) mà thế hệ con lai (F1) biểu hiện tính trạng tương phản với cơ thể bố, mẹ đem lai (P) thì tính trạng biểu hiện ở cơ thể bố, mẹ đem lai (P) là tính trạng trội, tính trạng biểu hiện ở thế hệ con lai (F1) là tính trạng lặn (hoặc tương ứng với tính trạng trội là tính trạng lặn) và cơ thể bố, mẹ đem lai (P) dị hợp trội.

VD: P: hạt vàng (Aa) hạt vàng (Aa) F1: 90 hạt vàng (Aa) và 31 hạt xanh (aa)

Vì P đồng tính hạt vàng mà thế hệ F1 xuất hiện tính trạng hạt xanh hạt vàng là tính trạng trội, hạt xanh là tính trạng lặn.

Lưu ý:

Nếu kết quả ở thế hệ con lai phân ly theo tỷ lệ 1 : 1 thì:

-  Khẳng định: đây là kết quả của Phép lai phân tích.

-  Xét 2 trường hợp lai:

+ Cơ thể đồng hợp trội lai với cơ thể đồng hợp lặn.

+ Cơ thể dị hợp trội lai với cơ thể đồng hợp lặn.

Nếu giả thiết không cho tương quan trội - lặn thì xét trường hợp các tính trạng theo giả thiết lần lượt là tính trạng trội và tính trạng lặn rồi viết sơ đồ lai theo trường hợp đó.

2.  Một số tỉ lệ và công thức cần nhớ

a.  Lai mộ t cặp tính trạ ng:

-  Nếu F1 100% P1 (AA AA) hoặc P2 (AA Aa) hoặc P3 (AA aa) hoặc P4  (aa aa).

-  Nếu F1 có tỉ lệ phân li kiểu hình 3 : 1 P (Aa Aa).

-  Nếu F1 có tỉ lệ phân li kiểu hình 1 : 1 là kết quả của Phép lai phân tích  P (Aa aa).

b.  Lai hai cặp tính trạ ng:

-  Nếu F1 có tỉ lệ phân li kiểu hình 9 : 3 : 3 : 1 = (3 : 1)(3 : 1)

P (AaBb AaBb) = (Aa Aa)(Bb Bb).

-  Nếu F1 có tỉ lệ phân li kiểu hình 3 : 3 : 1 : 1 = (3 : 1)(1 : 1)

P (AaBb Aabb) = (Aa Aa)(Bb bb).

-   Nếu F1 có tỉ lệ phân li kiểu hình 1 : 1 : 1 : 1 = (1 : 1)(1 : 1) - kết quả của Phép lai phân tích

P1 (AaBb aabb) = (Aa  aa)(Bb bb) hoặc P2 (aaBb Aabb) = (aa Aa)(bb Bb).

c.  Công thức áp dụng:

-   Số giao tử: 2n

-   Số hợp tử: 4n

-   Tỉ lệ kiểu gen: (1 : 2 : 1)n

với n cặp gen dị hợp

-   Tỉ lệ kiểu hình:  (3 : 1)n

-   Số kiểu gen: 3n

-   Số kiểu hình: 2n

II.    Mét sè d¹ng to¸n ®iÓn h×nh:

1.  Lai một cặp tính trạng

hoặc n cặp NST tương đồng khác nhau

-  Phương pháp giải: tuân theo Quy luật phân ly, áp dụng các tỷ lệ và công thức trên.

-  Các bước giải cụ thể:

+ Bước 1: Xác định tương quan trội - lặn và quy ước gen (nếu giả thiết không cho).