Văn hóa và tộc người (5) vanhoavatocnguoi5 982 pdf

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

mÆt trêi víi nghi lÔ trªn nÖ¬ng

cña ngÖêi m·ng (m¹ng Ö)

*

ë T©y B¾c ViÖt Nam

Hai mö¬i nh¨m n¨m ®· tr«i qua, t«i cßn nhí m·i ngµy Êy,

khi Thanh Thiªn vµ t«i cßn lµ nh÷ng chµng trai ®Çy s«i næi vµ

nhiÖt huyÕt. Chóng t«i nh÷ng trÝ thøc míi cña nöíc ViÖt Nam

D©n chñ Céng hoµ, h¨m hë víi nh÷ng böíc ®Çu tiªn trªn con

®öêng cña ngµnh d©n téc häc non trÎ. Ngµy Êy do duyªn nî xa

x«i t«i ®· chän Möêng lµm miÕng ®Êt t×m hiÓu. Cßn ngöêi b¹n

t«i - anh Thanh Thiªn - chän ngöêi M·ng (M¹ng ¦) ®Ó ®iÒn d·.

NÕu nhö víi ngöêi Möêng t«i gÆp biÕt bao trë ng¹i ®Ó vöît qua

“phßng tuyÕn” cña ngöêi ®i tröíc (Bµ J.Cuisinier) th× b¹n t«i,

anh Thanh Thiªn (ngöêi Ba Na) ®· gÆp may. V× qua hai ®ît ®iÒn

d· vµo nh÷ng n¨m 1960 ®· thu ®öîc nhiÒu tö liÖu quý, mµ anh

lµ mét nhµ d©n téc häc tµi hoa, nªn chØ cÇn ®«i chót d÷ kiÖn lµ

cã thÓ hoµn tÊt c«ng viÖc mµ viÖn D©n téc häc giao cho anh.

Trong ®¸m tö liÖu ngæn ngang mµ Thanh Thiªn ®em vÒ tõ

T©y B¾c xa x«i, t«i chöa gióp anh ®öîc bao l¨m, nhöng lµ b¹n

th©n víi nhau, anh cho t«i biÕt nh÷ng tö liÖu cña anh vÒ ngöêi

M·ng.

Lóc ®Çu, khi xem tµi liÖu cña anh, t«i thÊy ngê ngî, nhöng

chØ thÕ th«i th× chöa ®ñ, vèn hay tß mß, t«i xem kü h¬n, chît b¾t

gÆp mét d÷ liÖu mµ t«i thÊy hay, ®¸ng kÓ h«m nay, nhö nhiÒu

456

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

tröêng hîp ®· x¶y ra, t«i ph¶i c«ng bè tµi liÖu Êy mµ chöa xin

phÐp chñ nh©n cña nã, còng lµ cùc ch¼ng ®·. Giê ®©y chóng ta

cïng xem chuyÖn Êy nhö lµ chuyÖn ®· råi.

§äc kü tµi liÖu cña Thanh Thiªn, céng víi hiÓu biÕt cña c¸

nh©n, t«i ngê sè tµi liÖu vÒ nghi lÔ trªn nö¬ng cña ngöêi M¹ng ¦

thÊp tho¸ng bãng d¸ng cña nghi lÔ thê mÆt trêi. Kh«ng hiÓu c¶m

gi¸c cã chÝnh x¸c hay sai, t«i còng cø tr×nh ra ®©y vµi d÷ kiÖn gäi

lµ gãp chót Ýt vµo c«ng viÖc nghiªn cøu mµ nhiÒu ngöêi ®ang rÊt

quan t©m.

Tõ l©u, ®· cã nhiÒu bµi nghiªn cøu cho t«i biÕt nghi lÔ trªn

nö¬ng còng gièng nhö nghi lÔ trªn ruéng nöíc, phô thuéc vµo

bèn kh©u lín:

Chän gièng, ®èt nö¬ng

Chäc lç, tra h¹t

Lµm cá (trong tröêng hîp cã l¾m cá)

Thu ho¹ch

Tö liÖu tá lé r»ng ngöêi M¹ng ¦ kh«ng cã lµm cá, tøc chØ

chñ yÕu cã hai kh©u ®Çu vµ cuèi, trong ®ã c¸c kh©u chÝnh ®öîc

®¸nh dÊu b»ng nghi lÔ. Trong c¸c nghi lÔ Êy, c¸ch thÓ hiÖn râ cã

lÏ lµ ë kh©u hai vµ kh©u bèn (nghÜa lµ kh©u chäc lç tra h¹t vµ

kh©u thu ho¹ch). NÕu nhö trong hai kh©u Êy nghi lÔ ®ông kh¸

râ ®Õn mÆt trêi th× kh©u chän gièng vµ ®èt nö¬ng cßn lµ ®iÒu cÇn

ph¶i ®iÒu tra thªm, v× ®èt nö¬ng theo chç t«i biÕt tõ c¸c téc ngöêi

kh¸c còng ph¶i cã mét ho¹t ®éng t«n gi¸o nµo ®ã mµ tµi liÖu cña

Thanh Thiªn chØ ®Æt ra mét dÊu hái, dÊu hái Êy t«i chöa cã ®iÒu

kiÖn x¸c minh(1).

§

i vµo kh©u chäc lç tra h¹t, tµi liÖu cho biÕt ngöêi M·ng

457

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

phÇn lín lµm nö¬ng ë xa nhµ. Muèn ®i lµm nö¬ng, mäi ngöêi

ph¶i xuÊt ph¸t tõ nhµ vµo lóc nöa ®ªm ®Ó mê s¸ng ®Õn nö¬ng.

Do ®Æc ®iÓm ngöêi M¹ng ¦ kh«ng chuyÓn n¬i cö tró theo nö¬ng

nhö mét sè téc ngöêi kh¸c, nªn cµng nhiÒu n¨m, nö¬ng cña hä

cµng xa n¬i ë.

ë ngöêi M¹ng ¦ mçi tiÓu gia ®×nh lµm mét nö¬ng, nªn tr¶i

qua nhiÒu ®êi nö¬ng rÊt réng. MÆt kh¸c, nö¬ng cña ngöêi M¹ng

¦

n»m trªn triÒn nói cao, rÊt dèc. ChÝnh v× nö¬ng réng, xa nhµ

nªn ngöêi M¹ng ¦ ph¶i thùc hiÖn chäc lç tra h¹t xong trong mét

ngµy. Yªu cÇu Êy mét tiÓu gia ®×nh kh«ng lµm næi, nªn ®· tõ l©u

l¾m råi, ngöêi trong lµng ph¶i tö¬ng trî nhau. Trong ho¹t ®éng

tö¬ng trî Êy, hä ®· ph©n c«ng nhau, ®µn «ng chäc lç, ®µn bµ tra

h¹t.

Cø tõng cÆp ®µn «ng - ®µn bµ nhö vËy, v× nö¬ng rÊt to vµ

dèc nªn tõ tê mê s¸ng, b¾t ®Çu chäc lç tra h¹t lµ hä xÕp thµnh

tõng ®«i döíi ch©n nö¬ng, nö¬ng h×nh ch÷ nhËt. NÕu ®øng tõ

döíi ch©n nö¬ng nh×n lªn, hä xÕp hµng tõng cÆp mét ë gãc nö¬ng

bªn tr¸i phÝa döíi råi cø thÕ l©n ®i. §iÓm më ®Çu lµ chç dµnh cho

cÆp vî chång «ng chñ nö¬ng råi tiÕp ®Õn c¸c cÆp kh¸c theo chiÒu

tõ tr¸i qua ph¶i. Cã tröêng hîp nh÷ng ngöêi chöa vî chöa chång

th× thÝch ®øng víi ai thµnh cÆp tuú ý, v× nhÊt thiÕt mçi cÆp ph¶i

cã mét nam vµ mét n÷. Nh÷ng cÆp ®øng cuèi vÒ phÝa bªn ph¶i

cña hµng gåm nh÷ng ngöêi vî ®i lµm chång kh«ng ®i hoÆc ngöîc

l¹i (chøng tá cùc ch¼ng ®· ph¶i thÕ). Nhö vËy v« h×nh chung cã

yÕu tè phån thùc trong ®ã, còng gièng nhö sù kiÖn ®µn «ng chäc

lç, ®µn bµ tra h¹t.

Tröíc khi xÕp cÆp, chñ nö¬ng ®øng ë gãc tr¸i döíi d·y,

kh«ng bao giê b¾t ®Çu tõ tay ph¶i cña ngöêi ®øng döíi nói nh×n

lªn nö¬ng cho dï trªn ®öêng ngöêi ta ®Õn gãc ph¶i cña nö¬ng

458

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

tröíc còng ph¶i ®i qua gãc tr¸i ®Ó xÕp hµng. LÔ ®Çu tiªn ph¶i

lµm lµ ë chç Êy. Lóc ®Çu «ng chñ nö¬ng trång mét c¸i c©y cã søc

sèng khoÎ, cao, nhiÒu h¹t(?) (tiÕng M¹ng ¦ gäi c©y nµy lµ g× t«i

kh«ng cßn nhí râ) vµo chç Êy. Ngöêi M¹ng ¦ cho r»ng trång c©y

Êy trªn nö¬ng lµ mong cho c©y lóa còng mäc xanh tèt, khoÎ, cao,

nhiÒu h¹t nhö thÕ. Xong lÔ nµy míi s¾p xÕp c¸c ®«i nhö võa kÓ

trªn. Khi c¸c cÆp ®· ®øng vµo vÞ trÝ nhö quy öíc lµ b¾t ®Çu chäc

lç tra h¹t. Trong kh©u thao t¸c nµy cña ngöêi M¹ng ¦, thÕ ®øng

cña tõng cÆp h¬i kh¸c so víi bè trÝ chäc lç tra h¹t cña ngöêi

Möêng, ngöêi Th¸i, ngöêi Thöîng. NÕu nhö ë c¸c téc ngöêi nµy,

ngöêi ®µn «ng cÇm gËy chäc lç ®i tröíc, ngöêi ®µn bµ ®i theo sau

tra h¹t. Th× ë ngöêi M¹ng ¦ hai ngöêi cña cÆp ®øng ®èi diÖn víi

nhau. Ngöêi ®µn «ng ®øng x©y löng l¹i phÝa nói nhö nh×n xuèng

thÊp, ngöêi ®µn bµ nh×n lªn. Ngöêi ®µn «ng lïi ®Ó chäc lç, ngöêi

®µn bµ tiÕn ®Ó tra h¹t. Do c¸ch lµm nhö vËy nªn c«ng ®o¹n chäc

lç tra h¹t cã vÎ chËm h¬n so víi c¸c téc ngöêi kh¸c. §Ó xö lý chç

yÕu nµy cña thãi quen, ngöêi ®µn «ng chäc lç theo hµng ngang,

chäc n¨m lç trªn mét mÐt, thø tù chäc tõ tr¸i qua ph¶i. Ngöêi

®µn bµ quú xuèng chÜa h¹t vµo n¨m lç Êy. Ngöêi ®µn «ng lïi mét

böíc, ngöêi ®µn bµ tiÕn lªn, cø thÕ ®Õn gãc nö¬ng bªn ph¶i th×

nghØ.

Nh÷ng dßng tö liÖu trªn khiÕn t«i chó ý ®Õn nh÷ng chi tiÕt:

c¸c cÆp nam n÷ ®øng ®èi diÖn nhau, h×nh ¶nh cña thao t¸c chäc

lç tra h¹t lÆp ®i lÆp l¹i biÓu töîng cho sù giao phèi, nh»m vµo sù

sinh s«i, n¶y në. Tröêng hîp nh÷ng cÆp ®øng cuèi cïng ph¶n

¸nh c¸i tinh thÇn phån thùc Êy.

Khi nghØ, nh÷ng ngöêi tham gia chäc lç tra h¹t muèn ®ïa

giìn c¸i g× còng ®öîc, kh«ng cÇn kiªng c÷, chØ trõ mét ®iÒu, gËy

chäc lç ph¶i ®Æt ®Ó xu«i theo bãng mÆt trêi ë phÝa trªn rÉy,

459

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

kh«ng ®öîc c¾m. Hµnh ®éng Êy ngô ý gËy chäc lç lµ mét vËt

thiªng. Mµ vËt thiªng trong t«n gi¸o n«ng nghiÖp s¬ khai lµ cã

thÓ truyÒn n¨ng lùc mÆt trêi, nªn bao giê còng thÕ, ph¶i ®Ó gËy

chäc lç xu«i theo tia s¸ng mÆt trêi, ®Çu tµy hÊp thu n¨ng lùc

truyÒn vÒ ®Çu nhän, v× khi c¾m gËy chäc lç xuèng ®Êt ®Ó tra h¹t

lµ ®· truyÒn ®i mét chót n¨ng löîng, nªn cÇn ph¶i tÝch thªm.

Sau khi nghØ, mäi ngöêi l¹i tôt xuèng döíi nö¬ng tiÕp tôc

®i lªn, kho¶ng n¨m, s¸u lÇn nhö thÕ th× tra h¹t kÝn nö¬ng, con

sè nµy cã thÓ thay ®æi tuú nö¬ng to hay nö¬ng nhá. Thöêng hä

ph¶i tÝnh to¸n sao cho c«ng viÖc xong tröíc hai, ba giê chiÒu ®Ó

kÞp vÒ nhµ v× ®öêng ®i kh¸ xa.

NÕu nhö lóc b¾t ®Çu tõ ®iÓm ®Çu gãc nö¬ng bªn tr¸i cã mét

nghi lÔ nhá, th× khi kÕt thóc t¹i ®iÓm cuèi t¹i gãc nö¬ng bªn ph¶i

còng b»ng mét nghi lÔ. Mäi ngöêi xÕp gËy chäc lç theo mét thø

tù ®· ®öîc quy öíc tõ thuë xa xöa ë bªn ngoµi nö¬ng, riªng gËy

cña «ng chñ nö¬ng ®öîc c¾m t¹i ®iÓm cuèi cïng cña gãc nö¬ng,

mäi ngöêi tham gia trong buæi chäc lç tra h¹t ngåi vßng trßn

quanh c©y gËy ®ã. Tröíc ®ã «ng chñ nö¬ng lÊy mét sè cá, d©y

buéc lªn ®Çu tï cña gËy (c©y cá g× còng ®öîc, chø kh«ng b¾t buéc

theo mét quy c¸ch nµo c¶). Mäi ngöêi nh×n lªn c©y gËy vµ thÇm

cÇu khÊn trong lßng “mong cho c©y lóa ph¸t triÓn cao tèt nhö

c©y gËy chäc lç”.

Cã thÓ nãi lÇn ®Çu tiªn ta thÊy mét nghi lÔ n«ng nghiÖp s¬

khai, ®Õn møc kh«ng cÇn cã nghi thøc t¸ch khái ho¹t ®éng lao

®éng, mµ thÊm vµo quy c¸ch, tö thÕ, ®éng t¸c lao ®éng. Kh«ng

cã ®éng t¸c, tö thÕ, vÞ trÝ ®Ó thùc hiÖn nghi lÔ, kh«ng ®ßi hái mét

bµi khÊn nµo c¶. C¸ch s¾p xÕp tõng cÆp nam n÷ trªn nö¬ng theo

vî chång vµ nh÷ng cÆp cuèi ë xa chç c©y phån thùc võa dùng lµ

cÆp cùc ch¼ng ®· t«i ph¶i chÊp nhËn anh, v× ®©y lµ biÓu töîng

460

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

cña hµnh ®éng nam n÷ giao tiÕp, c¸c cÆp nµy chÝnh lµ nh÷ng

biÖt lÖ kh¼ng ®Þnh quy luËt chung. BiÓu töîng cña sù phån thùc

còng thÓ hiÖn ë tö thÕ cña ngöêi nam vµ ngöêi n÷ khi chäc lç tra

h¹t. C¸ch ®Æt c©y gËy trªn ®Çu nö¬ng ®Ó lÊy n¨ng löîng mÆt trêi

còng nhö sù di chuyÓn tæng thÓ cña ngöêi lao ®éng theo höíng

ngöîc chiÒu kim ®ång hå cho phÐp nghÜ ®Õn tÝn ngöìng thê

phông mÆt trêi. Nhö vËy trong kh©u chäc lç tra h¹t cña ngöêi

M¹ng ¦ cã Ýt nhÊt s¸u nghi lÔ phån thùc.

Böíc sang kh©u thu ho¹ch, vai trß chÝnh trong lÔ thøc lµ

bµ vî «ng chñ nö¬ng, ngöêi M¹ng ¦ gäi lµ M¹ Ngä (tøc mÑ lóa).

Bµ MÑ lu¸ ë mçi téc ngöêi cã nh÷ng vai trß kh¸c nhau, cã bµ MÑ

lóa xuÊt hiÖn trong nghi lÔ cña kh©u chäc lç tra h¹t, cßn bµ MÑ

lóa cña ngöêi M¹ng ¦ xuÊt hiÖn trong kh©u thu ho¹ch.

Muèn lµm MÑ lóa ë ngöêi M¹ng ¦ ph¶i ®¸p øng mét sè

®

iÒu kiÖn, thø nhÊt bµ MÑ lóa ph¶i lµ bµ chñ nö¬ng, ngöêi ®µn

bµ ®Õn tuæi nµo ®ã mµ kh«ng cã con th× kh«ng ®öîc lµm MÑ lóa,

ang thÊy th¸ng, bÈn m×nh còng kh«ng ®öîc phÐp lµm MÑ lóa.

®

Trong tröêng hîp bµ chñ kh«ng lµm ®öîc MÑ lóa ngöêi thay thÕ

lµ mét ngöêi phô n÷ bªn nhµ chång. Tèt nhÊt lµ chÞ em ruét cña

«

ng chñ nö¬ng (v× ngöêi M¹ng ö quan hÖ theo phô hÖ, tiÓu

n«ng). NÕu kh«ng cã chÞ em ruét hoÆc chÞ em kh«ng ®Õn ®öîc,

th× chÞ em hä cña «ng chñ nö¬ng, thËm chÝ con g¸i cña «ng còng

cã thÓ thay thÕ mÑ, tèt nhÊt lµ ngöêi ®«ng con c¸i. Ngöêi ®öîc

chän lµm MÑ lóa ph¶i kiªng kþ mét sè mãn ¨n tröíc ba ngµy, sè

ngµy h×nh nhö thay ®æi theo tõng lµng. Suèt trong thêi gian hai

ba ngµy ®ã MÑ lóa ph¶i ¨n kiªng, ë riªng kh«ng ®öîc n»m chung

víi chång con, h¹n chÕ nãi, nÕu cã nãi th× còng chØ nãi thÒu thµo,

kh«ng ®öîc nãi to. Nhö thÕ cã nghÜa ngöêi ®µn bµ ®ã ®· ®ãng vai

trß MÑ lóa mÊy ngµy tröíc khi thu ho¹ch.

461

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

H«m gÆt lóa ph¶i chän giê ®Ó lªn nö¬ng, thöêng xuÊt ph¸t

vµo nöa ®ªm, MÑ lóa bao giê còng ®i tröíc mäi ngöêi mét chót,

kh«ng bao giê ®i chung. Mäi ngöêi ¨n mÆc xuÒnh xoµng, riªng

MÑ lóa mÆc ®å lÔ ®Ñp ®Ï. Khi ®Õn nö¬ng trêi cßn chöa s¸ng,

ngöêi ta c¾m vµo lèi ®i mét dÊu cÊm ®Ó b¸o cho mäi ngöêi ë

ngoµi nö¬ng biÕt kh«ng ®öîc ®Æt ch©n vµo. DÊu cÊm nµy còng

tö¬ng tù c¸i Ta Leo cña ngöêi Th¸i, Goaleo cña ngöêi Möêng lµ

mét h×nh thøc thê mÆt trêi. Kho¶ng gi÷a nö¬ng cña ngöêi M¹ng

¦

thöêng cã hai c¸i lÒu, mét lµ vùa thãc, mét cho ngöêi canh

nö¬ng ngñ.

Nghi lÔ trong thu ho¹ch cña ngöêi M¹ng ¦ lÊy vùa thãc

lµm trung t©m, tröíc vùa thãc ngöêi ta còng c¾m mét dÊu cÊm

n÷a, dÊu cÊm ®ã còng n»m ë trung t©m cña nghi lÔ. Ngay khi

mÆt trêi míi hÐ lµ b¾t ®Çu nghi lÔ thu ho¹ch. C¹nh dÊu cÊm, bµ

MÑ lóa dïng hai tay kÐo xuèng chÝn bã lóa kh¸c nhau ë xung

quanh. Mçi bã lóa Êy t¸ch rêi nhau, ®öîc xÕp gÇn nhö mét vßng

trßn, ngän lóa ®Òu ®æ xuèng bªn döíi. Bµ ®Æt mét c¸i nia con

mang s½n lªn trªn, tay tr¸i gi÷ nia, tay ph¶i bµ vÝt chÝn ngän

cña chÝn bã lóa lªn nia sao cho ngän cña c¶ chÝn b«ng lóa Êy ®Òu

höíng vÒ phÝa mÆt trêi ®ang mäc. Råi bµ lÊy viªn ®¸ thiªng

chÆn lªn trªn(2) (trong nghi lÔ cña ngöêi Bana còng cã mét hßn

®¸ thiªng, gäi lµ T’moon). Trong khi tiÕn hµnh nghi thøc Êy bµ

cã khÊn mét c©u ®¹i ý mêi hån lóa vÒ. Sau khi lµm xong nghi lÔ

nµy mÆt trêi ®· lã lªn, ngöêi ta b¾t ®Çu thùc hiÖn phÇn gÆt lóa.

Bµ MÑ lóa ®i ®Çu ®oµn, gÆt tõ chç ®Æt bµn thê (chiÕc nia) theo

vßng trßn ngöîc chiÒu kim ®ång hå, cø thÕ ®i theo h×nh xo¸y èc ra.

§oµn ngöêi ®i sau dµn hµng ngang theo höíng ®i cña bµ MÑ lóa.

Qua nghi lÔ nµy, chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh ý nghÜa cña

sù cÇu phån thùc vµ nghi lÔ thê mÆt trêi ®· nªu ë phÇn trªn. Mäi

462

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

ngöêi c¾t lóa thµnh löîm råi ®Æt xuèng ®Êt, bao giê b«ng còng ë

phÝa tröíc höíng vÒ mÆt trêi. Ngöêi ta ®iÒu chØnh thÕ nµo ®Ó

trªn nö¬ng cã mét ®öêng viÒn kh«ng gÆt ngay, réng kho¶ng mét

s¶i tay. Lóc ®ã ngöêi ta míi chia nhau ®i ngöîc chiÒu kim ®ång

hå ®Ó gÆt, c¸c löîm lóa còng ®öîc ®Æt theo ®öêng viÒn. Theo tËp

qu¸n ngöêi M¹ng ¦, dÔ dµng ph©n biÖt ®öîc ®©u lµ nh÷ng löîm

lóa gÆt ban ®Çu theo ®öêng trßn ë gi÷a vµ ®©u lµ löîm lóa gÆt

sau trªn ®öêng viÒn.

Khi ®öa thãc vµo vùa ngöêi ta cè g¾ng lµm mét ngµy cho

xong, còng cã khi ph¶i kÐo qua ngµy h«m sau tuú theo löîng

thãc nhiÒu hay Ýt. Cho dï mét hay hai ngµy, sau lóc gi÷a tröa,

kho¶ng möêi ba giê ph¶i thùc hiÖn ®éng t¸c ®öa thãc vµo vùa.

Tuú theo sè nh©n c«ng mµ ngöêi ta tæ chøc c¸ch ®öa thãc vµo

vùa. Hä l¹i ®i theo vßng trßn, nh÷ng bã lóa nµo gÆt tröíc ®öîc

®öa vµo vùa tröíc, cuèi cïng nh÷ng löîm lóa n»m trªn ®öêng

viÒn ®öîc ®Æt thµnh líp riªng trong vùa. Thø tù Êy nãi lªn r»ng

nh÷ng löîm nµo ®öîc gÆt tröíc th× n»m döíi, nh÷ng löîm nµo

gÆt sau th× n»m trªn. Nãi mét c¸ch kh¸c cã phÇn nghi thøc h¬n,

nh÷ng löîm lóa nµo n»m gÇn bµn thê trung t©m vµ ®¸ thiªng

th× n»m döíi, cµng xa th× n»m trªn, líp xa nhÊt n»m trªn cïng.

Sau khi ®öa lóa vµo vùa, bµ MÑ lóa míi ra c¾t chÝn löîm

lóa ban ®Çu, b©y giê bµ kh«ng ®Ó theo höíng cò, bµ cho b«ng

chÜa vµo gi÷a, cÊt hßn ®¸ ®i, cø thÕ ®öa chÝn löîm lóa vµo vùa

vµ ®Ó trªn cïng. NÕu ta chÊp nhËn r»ng hßn ®¸ thiªng truyÒn

sinh lùc cña mÆt trêi tíi chÝn b«ng lóa, tõ ®ã sinh lùc lan ra xung

quanh, gÇn nhËn ®öîc nhiÒu, xa nhËn ®öîc Ýt. Khi ®öa lóa vµo

vùa, kh«ng cßn nghi lÔ gäi hån lóa n÷a. VËt tiÕp thu ®öîc nhiÒu

sinh lùc mÆt trêi nhÊt tøc lµ c¸i nia ®ùng chÝn löîm lóa ®Ó ë trªn

cïng cña vùa lóa, s¸t víi nh÷ng löîm lóa tröíc ®ã n»m ë xa, nhê

463

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

®ã hÊp thu ®öîc nhiÒu sinh lùc cña nã lan ra. §éng t¸c ®ã mang

tÝnh ®iÒu hoµ, n¬i xa nhÊt tröíc kia nay thµnh gÇn nhÊt(3).

Tuy ®· gÆt xong nhöng bµ MÑ lóa vÉn cßn lµ MÑ lóa nªn

vÉn ph¶i kiªng kþ, mäi ngöêi cßn chöa ®öîc ¨n lóa míi nÕu chöa

thùc hiÖn nèt mét nghi lÔ cuèi cïng gäi lµ lÔ ®öa lóa xuèng. Tuú

theo gia c¶nh, lÔ ®öa lóa xuèng cã thÓ thùc hiÖn ngay h«m sau,

nÕu nhµ kh«ng cßn g× ¨n, nÕu chñ nhµ dö d¶ cã thÓ ®Ó vµi h«m

cho MÑ lóa cã thêi gian nghØ ng¬i.

S¸ng h«m Êy MÑ lóa l¹i lªn nö¬ng ®Ó lµm lÔ, «ng chñ

nö¬ng ®i theo ®Ó gióp mÑ lóa chø kh«ng cßn vai trß g× trong nghi

thøc cuèi cïng nµy. Cã lÏ ngöêi M¹ng ¦ quan niÖm cho ®Õn lóc

nµy søc to¶ n¨ng löîng cña chÝn bã lóa ®· ®Õn møc ®iÒu hoµ cho

toµn bé vùa lóa, nªn theo nghi thøc bµ MÑ lóa ph¶i ¨n hÕt sè

c¬m nÊu tõ g¹o cña chÝn bã lóa ®ã. Tröíc “thö th¸ch” nµy, ch¾c

r»ng ngay tõ h«m ®Çu bµ MÑ lóa ®· ph¶i tÝnh lµm sao ®Ó lùa ra

chÝn bã lóa võa ®ñ ®Ó ®Æt hßn ®¸, ®ñ ®Ó bµ ¨n hÕt trong mét b÷a,

theo ngöêi M¹ng ¦ quan niÖm nÕu bµ MÑ lóa ph¶i ¨n sang b÷a

thø hai míi hÕt sè c¬m nÊu tõ chÝn bã lóa th× sÏ chËm xuèng lóa.

Trong lÔ thøc cuèi cïng nµy ngöêi chñ nö¬ng ®i theo ph¶i lÊy

chÝn bã lóa ra ®¹p b»ng ch©n s¸t vá vµ nÊu b»ng èng nøa theo

kiÓu c¬m lam cho MÑ lóa ¨n, trong khi s¸t vá cè g¾ng kh«ng lµm

r¬i v·i. VÒ phÇn «ng chñ nö¬ng ph¶i mang s½n g¹o ë nhµ ®i theo

cho m×nh, nÊu b»ng nåi vµ ¨n riªng. Ngöêi M¹ng ¦ cho r»ng khi

lóa chöa xuèng kh«ng ®öîc ¨n thãc trong vùa.

Sau khi mÑ lóa ¨n hÕt c¬m nÊu tõ chÝn bã lóa, kÓ nhö lµ

lóa ®· xuèng, tõ lóc Êy míi ®öîc phÐp ¨n g¹o trong vùa.

Nghi thøc ®öa lóa xuèng cho thÊy MÑ lóa ®· thÓ hiÖn hµnh

®éng hÊp thu hån lóa, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ sinh khÝ cña mÆt trêi

464

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

ph¶i ®öîc ®öa vµo MÑ lóa, th«ng qua MÑ lóa ®Ó ®öa sinh lùc cña

mÆt trêi vµo ®Êt, ®ã l¹i lµ mét biÓu hiÖn cña quan niÖm phån

thùc. MÑ lóa trong quan niÖm t«n gi¸o s¬ khai còng ®ång nghÜa

víi MÑ ®Êt, ®ã chÝnh lµ lý do bµ ph¶i im lÆng trong suèt thêi gian

thùc hiÖn lÔ thøc.

_

_____________

*

Håi ®Çu nh÷ng n¨m 80, t«i (NguyÔn Quèc Hïng) míi ra tröêng

tuy rÊt h¨m hë, nhöng gÆp nhiÒu khã kh¨n trong viÖc t×m höíng ®i cho

riªng m×nh, v× tröíc mÆt ®Çy dÉy c¸c phßng tuyÕn lín cña nh÷ng ngöêi

®i tröíc. Do mét sù t×nh cê trong chuyÕn ®i c«ng t¸c t¹i ThÇn Sa (Th¸i

Nguyªn) t«i ®öîc gÆp anh Tõ, kÓ tõ ®ã cho ®Õn khi anh mÊt, t«i vµ

nhiÒu ngöêi b¹n vong niªn kh¸c cña anh ®· ®öîc anh d×u d¾t, trao

truyÒn nhiÒu kinh nghiÖm, bµi häc quý b¸u trong c¸c thao t¸c cña c«ng

viÖc nghiªn cøu, tõ kh©u t×m ®Ò tµi, ®Þnh höíng nghiªn cøu, ®iÒn d·

lÊy tµi liÖu, xö lý tµi liÖu, ®äc tµi liÖu tham kh¶o cho ®Õn c¸ch tö duy,

c¸ch nãi, c¸ch viÕt... MÆt trêi vµ nghi lÔ trªn nö¬ng cña ngöêi M·ng

(hay cßn gäi lµ ngöêi M¹ng ¦) lµ mét trong nh÷ng c©u chuyÖn anh Tõ

nãi víi t«i qua tµi liÖu ®iÒn d· cña Thanh Thiªn mét ngöêi b¹n cña anh

mµ t«i chöa cã duyªn gÆp mÆt. Cã lÇn nh©n mét cuéc héi th¶o vÒ trèng

®ång t«i ®· kh«ng xin phÐp anh, ngÇm ch¾p nèi l¹i nh÷ng ®iÒu anh nãi

thµnh mét bµi viÕt lÊy tªn anh vµ ®öa anh xem. Lóc Êy anh cßn ®ang

khoÎ m¹nh, vµ v× cßn mét vµi ®iÒu anh chöa nhí râ, nªn anh hÑn t«i

mét ngµy nµo ®ã sÏ gÆp Thanh Thiªn ®Ó hái l¹i, råi ®¨ng còng kh«ng

muén. Nay anh ®i xa ®· nhiÒu n¨m, Thanh Thiªn b¹n anh còng ®· vÒ

phö¬ng trêi vÜnh cöu, kh«ng biÕt ®Õn bao giê míi cã c¬ héi lµm râ

nh÷ng ®iÒu nghi vÊn dï rÊt nhá trong ý töëng cña anh. §öîc sù

khuyÕn khÝch cña PGS, TS TrÇn L©m BiÒn vèn còng lµ mét ngöêi b¹n

vong niªn rÊt t©m ®¾c cña anh Tõ, chóng t«i m¹nh d¹n c«ng bè bµi viÕt

trªn ®Ó mäi ngöêi thÊy thªm mét ý töëng cña anh vÒ nghi lÔ thê mÆt

trêi, ý töëng Êy gãp phÇn gi¶i m· trèng ®ång, mét biÓu töîng cña nÒn

465

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

v¨n minh §«ng S¬n thêi ®¹i c¸c vua Hïng; ®ång thêi còng nãi lªn tÊm

lßng ngöìng mé cña chóng t«i ®èi víi anh. NÕu cã g× s¬ xuÊt mong anh

réng lßng tha thø nhö ngµy nµo cßn ë n¬i trÇn thÕ.

1. Läc tõ tµi liÖu cña Thanh Thiªn thÊy ngöêi M¹ng ¦ ®èt nö¬ng

b»ng c¸ch mét ngöêi chñ nö¬ng cÇm mét bã ®uèc ®i vßng ®èt xung

quanh rÉy nhöng chöa biÕt ®i theo chiÒu nµo.

2. Viªn ®¸ còng nhö c©y gËy chäc lç lµ mét vËt thiªng truyÒn dÉn

n¨ng lùc siªu nhiªn nhö dÉn ®iÖn, chØ dïng vµo nghi thøc nµy nªn mçi

gia ®×nh ®Òu cã mét viªn. Trong quan niÖm t«n gi¸o râ rµng sinh lùc

cña mÆt trêi ®Ó truyÒn ®öîc vµo ®©u còng ph¶i th«ng qua mét vËt g×

®ã, nh÷ng vËt liÖu cã chÊt linh, cæ kÝnh, thöêng ®öîc t«n gi¸o sö dông.

VÝ dô ë ngöêi Naga ë vïng Asam ®«ng b¾c Ên §é thuéc hÖ ng«n ng÷

T¹ng - MiÕn lµ téc ngöêi l¹c hËu nhÊt mµ ta ®öîc biÕt, hä ®· biÕt lµm

ruéng. Hä cïng ngöêi ë vïng BornÐo cã tôc ®i s¨n ®Çu ngöêi. Ngöêi

Naga cã nhiÒu ngµnh, tõ ngµnh nµy sang ngµnh kia tôc s¨n ®Çu ngöêi

cã kh¸c nhau, nhöng ®Òu trong chiÕn tranh. NÕu giÕt ®öîc kÎ thï

nhöng kh«ng ®em ®öîc ®Çu vÒ lµ coi nhö thÊt b¹i. Theo ngöêi Naga,

®Çu ngöêi lµ n¬i chøa hån, hån lµ mét chÊt bµng b¹c, lÊy ®öîc ®Çu cña

kÎ thï tøc lµ mang thªm liÒu löîng sinh khÝ vÒ lµng. Cã mét ngµnh cña

ngöêi Naga, trªn c¸c xø ®ång ®ãng mét cét ®¸, khi lÊy ®öîc ®Çu cña kÎ

thï vÒ hä ®Ó trªn cét ®¸ Êy, nh»m lµm cho sinh lùc tõ ®Çu kÎ thï th«ng

qua hßn ®¸ mµ truyÒn cho ®Êt. §èi víi mét sè téc ngöêi cæ, ®¸ ®· trë

thµnh vËt thiªng chuyªn chë ®öîc khÝ thiªng cho nªn nÕu ®em ®Çu kÎ

thï ®Æt ngay döíi ®Êt lµ kh«ng ®öîc v× ph¶i cã vËt thiªng, míi chuyªn

chë ®öîc khÝ thiªng. V× vËy, viªn T’Moong ë ngöêi Bana vµ viªn ®¸ cña

ngöêi M¹ng ¦ dïng trong nghi lÔ cña MÑ lóa còng thÕ. ë nöíc ta tôc

s¨n ®Çu ngöêi chØ ®Ó l¹i mét vÕt mê nh¹t, qua tµi liÖu kh¶o cæ häc, ta

thÊy trªn trèng ®ång lo¹i I Heg¬ cã ®óc næi nh÷ng h×nh ngöêi chiÕn sÜ

®i theo vßng trßn, trong sè ®ã cã nh÷ng ngöêi tay cÇm ®Çu ngöêi. Tµi

liÖu d©n téc häc cho hay ngöêi Katu vïng Qu¶ng Nam cã tôc cø s¾p

466

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

®Õn mïa ®i lµm rÉy, trai tr¸ng lµng Êy nÊp trong rõng ®Ó giÕt mét

ngöêi ë lµng kh¸c kh«ng cã quan hÖ th©n thuéc víi lµng m×nh.

3. Viªn ®¸ ®ã lµ vËt thiªng, cã kh¶ n¨ng hót n¨ng löîng mÆt trêi

truyÒn cho lóa, v× vËy theo tö duy liªn töëng ngöêi ta cho r»ng cµng

gÇn viªn ®¸ cµng nhËn ®öîc nhiÒu sinh lùc.

467

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

Th¨m “nhµ m¶” ba na vµ gia rai*

Mét chuyÕn ®i th«i. ChØ kh«ng ®Çy hai th¸ng. Mµ ®· b¶y

n¨m nay råi. Nhöng t«i cø nhí m·i...

Ngöêi ®öa t«i ®i lÇn Êy lµ anh TrÇn Phong, mét nhµ nhiÕp

¶

nh cña Së V¨n hãa Th«ng tin tØnh Gia Lai - Kom Tum(1). BÊy

giê anh cßn trÎ l¾m. Nhöng vèn ®· ë ®©y tõ tÊm bÐ, anh thuéc

öêng ®i lèi l¹i, biÕt ®©u cã “nhµ m¶” ®Ñp(2)... Vµ cø thÕ, anh d¾t

®

t«i ®i hÇu kh¾p tØnh, ®Õn nhiÒu vïng cö tró cña ngöêi Ba Na vµ

ngöêi Gia Rai(3). Ngµy, lÇn löît th¨m c¸c nghÜa trang lµng kh¸c

nhau, cã khi kh¸ xa nhau. §ªm, vÒ ngñ nhµ d©n ë ®©u ®ã, ®Ó

uång “röîu cÇn”(4) vµ hái chuyÖn c¸c cô. TrÇn Phong cã nhiÖm

vô râ rµng: chôp ¶nh “nhµ m¶” cho Së V¨n hãa Th«ng tin. Cßn

t«i, ®öîc Së cho phÐp, chØ theo Phong, cã thÓ nãi lµ chØ ®i ch¬i,

v¨n chö¬ng h¬n mét tÝ lµ ®i “thöëng thøc”...

Nãi vËy, ®Ó b¹n nµo ®ang cÇm cuèn söu tËp trong tay

th«ng c¶m cho r»ng tÊt c¶ ë ®©y lµ sè ¶nh do TrÇn Phong chôp,

®

öîc chän ra tõ rÊt nhiÒu ¶nh kh¸c cña anh. Cßn nhö “lêi giíi

thiÖu” ng¾n gän nµy ch¼ng qua chØ lµ vµi c¶m gi¸c cña ngöêi

öîc may m¾n theo Phong trong chuyÕn ®i n¨m Êy.

®

“C¶m gi¸c” ®Çu tiªn, mµ còng lµ c¶m xóc tæng hîp qua c¶

chuyÕn ®i, nhÊt lµ ®èi víi mét ngöêi nhö t«i, tröíc ®©y chöa hÒ

gÆp “nhµ m¶” cña c¸c téc Thöîng, cã thÓ ®öîc tãm vµo mét ch÷:

§

Ñp. §Ñp “viÕt hoa”. §Ñp l¹! C¸i ®Ñp trong mèi tö¬ng quan võa

531

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

®

èi lËp võa hµi hoµ gi÷a nghÖ thuËt cña con ngöêi vµ thiªn

nhiªn cßn Ýt nhiÒu hoang d· bao quanh.

ChØ cÇn xem vµi ¶nh mÇu cña cuèn söu tËp nµy, trong ®ã

“nhµ m¶” dï Ba Na hay Gia Rai, ®öîc ngöêi chôp ¶nh ghi l¹i

trong thÕ t¹m gäi lµ “hoµn chØnh” cña nã, t«i muèn nãi kh«ng

thiÕu chi tiÕt lín nµo, lµ ®· cã thÓ böíc ®Çu möêng töîng ra c¸i

§

Ñp Êy. Nh÷ng m¶ng m¸i nhµ tr¾ng hay vµng nh¹t, cã khi chøa

®Çy ®å ¸n, thöêng lµ h×nh häc, cã khi ®an, cã khi vÏ, loÐ lªn võa

ph¶i gi÷a mµu xanh ®¬n ®iÖu cña rõng c©y. Nh÷ng cét gç kh¸

cao, víi gÇn suèt th©n nhiÒu h×nh trang trÝ, hoÆc vÏ, hoÆc kh¾c,

cã khi ®öîc t¹o thµnh khèi, vöît qua m¸i nhµ nhiÒu, töëng nhö

muèn chäc lªn trêi xanh, nhöng cuèi cïng l¹i ªm ®Òm dung th©n

döíi vßm c©y l¸. Råi th× nh÷ng töîng gç bao quanh, ngoµi m¸i

“nhµ m¶”, dï lµ ®«i trai g¸i, ngöêi «m mÆt khãc, kÎ bÕ con hay

gi· g¹o..., ®ã lµ chöa nãi ®Õn nh÷ng töîng míi ra ®êi gÇn ®©y,

nhö ngöêi mÆc ¢u phôc, cã khi ®i xe g¾n m¸y, thËm chÝ anh bé

®éi: dï lµ töîng t¹o, tõng pho vÉn cã thÓ ®öîc ngöêi xem dùa vµo

h×nh thÓ ®· ra ®êi döíi tay ngöêi nghÖ sÜ, mµ quy nã vÒ khèi

th©n c©y trßn vèn lµ chÊt liÖu ban ®Çu. NghÖ thuËt ra ®êi tõ

thiªn nhiªn, vöît lªn thiªn nhiªn, nhöng ë ®©y, cuèi cïng l¹i trë

vÒ víi thiªn nhiªn, hoµ vµo thiªn nhiªn...

§

Ó råi ®©y ®i vµo ®«i ®å ¸n trang trÝ, mong tõ ®ã t¹o ra

®öîc mét ý niÖm ban ®Çu vÒ nh÷ng g× mµ ngöêi Ba Na vµ ngöêi

Gia Rai g¸n cho “nhµ m¶”, cho ®¸m tang, cho c¸i ChÕt vµ c¸i

Sèng, h·y nãi mét lêi vÒ lÔ thøc tang ma. Mét lêi hÕt søc ng¾n

gän, kh«ng ph¶i v× kh«ng ®ñ chç ®Ó viÕt, mµ bëi v× t«i chØ biÕt cã

thÕ th«i, qua vµi ®ªm l¾ng nghe c¸c cô nãi vÒ tang lÔ Ba Na.

Ngöêi Ba Na tin r»ng tõng ngöêi sèng, dï nam hay n÷,

®Òu cã hån (p¬ngol): mét hån chÝnh ë trªn ®Çu, n¬i xo¸y tãc; mét

hån phô ë tröíc tr¸n; mét hån phô kh¸c ë bªn trong c¬ thÓ. Con

532

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

ngöêi chÕt ®i, s¸c ®öîc ch«n vµo “nghÜa trang” lµng (bxat), mét

c¸nh rõng nhá tiÕp s¸t khu cùc cö tró, mµ ngöêi ta gäi lµ “lµng

ma míi” (ploi at©u nao)(5). Tho¸t khái x¸c, ba hån còng ë l¹i

“nghÜa trang”, nhöng chØ vµi th¸ng sau hån phô ®· tan ra thµnh

sö¬ng mãc. Nhö vËy, tinh linh cña ngöêi chÕt, hay “ma” (at©u),

chØ gåm mçi mét hån chÝnh.

Dï sao, “lµng ma míi” kh«ng ph¶i lµ n¬i vÜnh viÔn dµnh

cho ngöêi chÕt. §Êy chØ lµ mét tr¹m dõng ch©n, vÉn trong thÕ

gian nµy th«i, tuy ngoµi lµng dµnh cho ngöêi sèng. V× chØ sau

ch«n cÊt ®öîc mét n¨m, cã khi h¬n thÕ(6), ngöêi chÕt míi ra ®i

mét chuyÕn dµi, lÇn nµy ®Ó vÜnh viÔn ®Õn cö tró t¹i “lµng ma”

(ploi at©u), mµ ngöêi Ba Na còng gäi lµ “cöa tèi” (mang lung),

thÕ giíi cña ngöêi chÕt. §ã lµ dÞp ngöêi sèng lµm lÔ “bá ma”. Vµ

qua lÔ nµy næi bËt lªn vai trß cña ng«i “nhµ ma”, mµ t«i ®öîc

Phong d¾t ®i xem c¸ch ®©y ®· b¶y n¨m..

Còng nhö “bá m¶”, tõ “nhµ m¶” chØ lµ mét hiÓu lÇm cña

ngöêi Kinh: ngöêi Ba Na b¶o r»ng ®Êy lµ “nhµ ma” (hnem at©u).

Thùc ra, kh«ng ph¶i chê ®Õn lÔ “bá m¶”, n¬i ch«n ngöêi chÕt míi

®öîc che ch¾n b»ng mét ng«i nhµ. Ngay tõ khi míi ch«n ngöêi

th©n xuèng mét m¶nh ®Êt nhá thuéc “nghÜa trang” lµng, ngöêi

ta ®· che ng«i mé b»ng mét nãc nhµ ®¬n s¬ nhöng ch¾c ch¾n, vµ

bao quanh m¶nh ®Êt Êy lµ mét hµng rµo ®ñ v÷ng ch¾c ®Ó ng¨n

thó hoang vµo ph¸ ph¸ch. RÊt tiÕc r»ng cho ®Õn nay t«i vÉn chöa

biÕt ng«i nhµ ®ã mang tªn g×, vµ cã ®eo ®uæi môc ®Ých t«n gi¸o

nµo kh«ng, ngoµi chøc n¨ng che möa che n¾ng. Dï sao, “nhµ

ma” thùc sù, víi ®Çy ®ñ c¸c chi tiÕt trang trÝ cña nã, chØ ra ®êi

ngay tröíc lÔ “bá ma”, nh»m thay thÕ ng«i nhµ cò. Mµ kh«ng

ph¶i chØ ra ®êi döíi tay ngöêi cña ngöêi gia ®×nh chÞu tang: cã

thÓ nãi r»ng ®©y lµ c«ng tr×nh tËp thÓ, trong chõng mùc mµ vÏ,

®an, ®Ïo, t¹c ®Òu ®ßi hái søc ®ãng gãp cña nh÷ng ngöêi khÐo tay

533

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

trong lµng, ®«i khi c¶ mét sè ngöêi kh¸c ®öîc mêi tõ vµi lµng l©n

cËn ®Õn.

Ch¼ng cã thÓ nãi nhiÒu vÒ lÔ “bá ma”, mµ t«i chØ ®öîc dù cã

mçi mét lÇn trong hai th¸ng ®i n¨m Êy. Cã nghe c¸c cô nãi ®iÒu

g×, t«i sÏ cè tãm l¹i b»ng mét hai c©u. Cßn nhö giê ®©y, ®Ó chuÈn

bÞ ®i vµo “nhµ ma”, nÕu cã cÇn còng chØ cÇn mét ý rÊt chung th«i:

“bá ma” kh«ng chØ lµ lÔ, ,mµ cßn lµ héi, héi - lÔ lín nhÊt cña

ngöêi Ba Na cã lÏ, vµ v× lµ héi nªn thêi gian “bá ma”, tröíc kia

cã thÓ kÐo dµi ®Õn n¨m ngµy ®ªm hoÆc h¬n n÷a, l¹i lµ dÞp lín ®Ó

cho sè ®«ng ngöêi dù héi biÓu diÔn nghÖ thuËt: ca - móa - nh¹c...

Mét chi tiÕt míi ch¼ng quan träng mÊy, mµ ®Õn nay vÉn

chöa ®öîc x¸c minh cho ch¾c, nhöng l¹i cã thÓ liªn quan ®Õn ý

nghÜa cña nghi lÔ: theo lêi mét vµi cô, cã thêi (?) mµ c¸c ®ªm “bá

ma” chÝnh lµ nh÷ng ®ªm hoµn toµn tù do ®èi víi trai g¸i chöa vî

chöa chång. Vµ cuèi cïng, mét hiÖn töîng ngì nhö ®Çy m©u

thuÉn. “Nhµ ma” ®öîc dùng lªn tröíc lÔ “bá ma” víi bao c«ng

phu nhö ta võa thÊy, nhöng l¹i bÞ “bá” ®i ngay tõ khi võa kÕt

thóc, kh«ng cßn ®öîc ngöêi nhµ ch¨m lo b¶o döìng: m¸i sËp, rµo

xiªu, cét ng·, hoa v¨n mê ®i..., mÆc, cho ®Õn khi toµn bé kiÕn

tróc Êy tiªu tan h¼n. Ta sÏ cßn dÞp quay vÒ trong chíp nho¸ng

víi hai m©u thuÉn võa nªu, sau khi ®· ®iÓm qua vµi ®å ¸n trang

trÝ trªn “nhµ ma”.

H¬n mét th¸ng ®i, ngµy nµo còng xem, còng ng¾m, tuy hái

®öîc Ýt th«i, nhö thÕ hoµn toµn chöa ®ñ ®Ó tõ ®Êy rót ra tÝ g× vÒ

ý nghÜa cña hoa v¨n ®· gÆp. Cã thÓ nãi lªn c¶m xóc t¹i chç, còng

cã thÓ t¹m ®öa ra mét b¶ng thèng kª c¸c ®å ¸n kh¸c nhau, cßn

nhö ý nghÜa, tröíc hÕt lµ ý nghÜa t«n gi¸o, th×...! Mµ thiÕu nã,

cßn lµm sao hiÓu ®öîc “nhµ ma” trong khung cña tang lÔ? Nãi

thÕ, ®Ó ngöêi ®äc th«ng c¶m cho r»ng nh÷ng g× t«i viÕt ra ngay

sau ®©y chØ lµ c¶m gi¸c ban ®Çu.

534

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

Chç tËp trung hoa v¨n nhiÒu nhÊt trªn “nhµ ma”, c¶ Gia

Rai vµ Ba Na, theo t«i lµ ®öêng nãc.

Trong tröêng hîp Ba Na, trªn ®öêng Êy, mét ®å ¸n h×nh

häc thöêng hiÖn lªn ë vÞ trÝ trung t©m, cã khi ë nhiÒu n¬i, ®Æc

biÖt hai ®Çu nãc: ®ã lµ mét vßng trßn, thöêng thñng ë gi÷a, bao

quanh lµ nh÷ng tia nhá. ChØ nh×n qua thÕ th«i, dï chöa kÞp hái

han g×, ai còng cã thÓ t¹m ®o¸n r»ng ®ã lµ h×nh mÆt trêi: mµ qu¶

thÕ thùc, ngöêi Ba Na gäi ®å ¸n nµy lµ “mÆt trêi” (mÆt anar).

Trong kh«ng Ýt tröêng hîp, kÌm theo “mÆt trêi” lµ mét hay nhiÒu

h×nh liÒm, mµ ngöêi b¶n ®Þa gäi lµ “mÆt tr¨ng” (mÆt khoi)(7).

Còng g¾n víi ®öêng nãc, mÆt trêi cßn hiÖn lªn döíi mét

d¹ng cã phÇn kh¸c. Tõ hai ®Çu cïng cña ®öêng Êy, nh« ra ngoµi

nh÷ng m¶nh gç cã phÇn cong vµ vÓnh lªn, ®«i khi vÓnh lªn nhö

th¼ng ®øng, thöêng mang tªn “tia mÆt trêi” (x®r¨ng mÆt anar),

v× kÕt thóc mçi m¶nh Êy lµ vßng trßn cã tia ®· nãi trªn, cã ®iÒu

r»ng c¸c tia nµy kh«ng tù h¹n chÕ quanh vßng, mµ cßn ®öîc c¾m

vµo däc hai ®öêng biªn cña m¶nh gç (8), khiÕn ngöêi xem cã c¶m

gi¸c ®ang ®øng tröíc mét con vËt bß s¸t lín: mµ qu¶ thÕ thùc, v×

tªn gäi “tia mÆt trêi” cã khi ®öîc thay b»ng mét tõ kÐp kh¸c,

“®u«i rång” (ti«ng prao).

Ngoµi “mÆt trêi”, vµ ®«i khi c¶ “mÆt tr¨ng”, ®öêng nãc cña

“nhµ ma” Ba Na cßn ph« ra mét sè hoa v¨n h×nh häc n÷a, mµ t«i

ngê còng lµ “mÆt trêi”, dï cho chóng mang tªn kh¸c. Trong sè

Êy, næi bËt nhÊt, v× gÇn víi h×nh mÆt trêi nhÊt, lµ ba ®å ¸n sau

®©y: “khiªn”(9) (khªl); “hoa möíp”(pkao diªm); “lín”, hay “chÝnh”

(brëng).

“Nhµ ma” Gia Rai (xang at©u)(10) cã thÓ ®a d¹ng h¬n, so

víi còng ng«i nhµ Êy cña ngöêi Ba Na. Cµng ®a d¹ng, khi mµ

mét mé th«i cã thÓ lµ n¬i ch«n nhiÒu ngöêi chÕt. Cßn vÒ trang trÝ

535

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

trªn ®öêng nãc, th× trong tröêng hîp Gia Rai l¹i cã nh÷ng c¶nh

sinh ho¹t cña con ngöêi, chñ yÕu c¶nh uèng röîu cÇn, mµ ng«i

nhµ Ba Na cã thÓ Ýt cã h¬n. Nhöng kh¸c biÖt chÝnh gi÷a hai bªn,

theo t«i, l¹i lµ mÆt trêi kh«ng hÒ cã mÆt trong kho trang trÝ Gia

Rai. Qua chuyÕn ®i ng¾n nµy theo Phong, t«i ®· mét lÇn b¾t gÆp

trªn ®öêng nãc “nhµ ma” Gia Rai mét vßng trßn nhá cã tia bao

quanh: mét ngöêi ®Þa phö¬ng t×nh cê qua nghÜa trang vµo lóc Êy

cho biÕt r»ng ®ã lµ “mÆt trêi” (hr¬i). Nghe nãi cã mét sè tröêng

hîp tö¬ng tù t¹i nh÷ng vïng tiÕp xóc gi÷a hai téc. Ngoµi ra, “tia

mÆt trêi” Ba Na (x®r¨ng mÆt anar) còng cã mÆt trong kiÕn tróc

thuéc nghÜa trang Gia Rai, dï mang tªn kh¸c: tªn “(rau) gi¬ng”

(ktoanh), khi nh« ra tõ ®Çu cïng cña ®öêng nãc “nhµ ma”; tªn

“tay thÇn” (tngan yang), khi xuÊt hiÖn thµnh nhiÒu cÆp tröíc

phÇn cao cña th©n cét lÔ(11).

Dï sao, gi÷a hai ®å ¸n “mÆt trêi” vµ “mÆt tr¨ng” cña ngöêi

Gia Rai, th× “mÆt tr¨ng” lµ chÝnh yÕu, vµ ph« ra hai d¹ng “tr¨ng

khuyÕt” (mlan bang) vµ “tr¨ng trßn” (mlan tmi). Nã cã ë nh÷ng

ba n¬i: trªn ®öêng nãc “nhµ ma”; trªn cét lÔ chÝnh nh« lªn cao tõ

gi÷a ®öêng nãc; vµ ®«i khi c¶ trªn c¸c cét phô øng víi bèn gãc

cña ®öêng c¹nh cña ng«i nhµ(12).

Mét chi tiÕt chung cho c¶ Ba Na vµ Gia Rai: trªn ®öêng nãc

hoÆc trªn m¸i cña ng«i “nhµ ma”, thöêng xuÊt hiÖn, cã khi ®«i

ba lÇn, mét h×nh töîng ®¬n gi¶n, nhöng lµ lo¹i mét ®öêng, víi

chiÒu ngang kh¸ dµy, ®Òu ®Æn cong lªn cong xuèng vµi lÇn. §å

¸n Êy, ngöêi c¶ hai téc ®Òu gäi lµ “th©n (con) tr¨n” (Ba Na: kh¨n

tung; Gia Rai: kh¨n ®«ng).

MÆt trêi hay mÆt tr¨ng nãi lªn thÕ giíi bªn trªn cña vò trô,

con tr¨n, vËt bß s¸t, lµ biÓu töîng cña thÕ giíi bªn döíi. Sù cã

mÆt da diÕt cña c¶ “mÆt trêi” - “mÆt tr¨ng” vµ “th©n tr¨n” trªn

c¸c kiÕn tróc g¾n víi nghÜa trang Gia Rai vµ Ba Na khiÕn t«i ngê

536

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

r»ng nh÷ng ®å ¸n trang trÝ ë ®©y muèn nh¾c l¹i mét quan niÖm

cæ truyÒn vÒ vò trô, tõ ®ã h¼n cã thÓ läc ra mét sè ®iÓm tö¬ng

®ång gi÷a c¸ch nh×n cña hai téc ngöêi. Cµng thÕ, khi mµ trªn

“nhµ ma” kiÓu m¸i cao cña ngöêi Gia Rai, thöêng hiÖn lªn h×nh

vÏ mét c©y to, khã ph©n ®Þnh, mµ t«i cø t¹m cho lµ c©y vò

trô(13).

Cßn cét lÔ chÝnh, mµ t«i chöa hÒ ®öîc c¸c cô gi¶ng cho mét

lêi, ph¶i ch¨ng ®Êy còng lµ trôc vò trô, trong chõng mùc mµ

th©n nã ch×a ra, trªn phÇn cao, nh÷ng cÆp h×nh mÆt trêi (“tia

mÆt trêi”, hay “c¸nh tay thÇn”)? Trong mét tröêng hîp duy nhÊt,

khi theo Phong ghÐ vµo mét nghÜa trang Gia Rai, t«i ®· mõng rì

nhËn ra mét võng tr¨ng löìi liÒm trªn ®Ønh cao cña cét Êy.

Vò trô cæ truyÒn ®öîc nh¾c l¹i trong ®¸m tang, gi÷a c¶nh

chÕt. §iÒu ®ã kh«ng cã g× l¹, tr¸i l¹i, phæ biÕn hÇu kh¾p mäi téc.

V× ®¸m tang kh«ng chØ lµ ChÕt, mµ lµ Sèng n÷a. Ngöêi Möêng ë

miÒn B¾c nöíc ta, ch¼ng h¹n, tin r»ng ngöêi chÕt l¹i quay vÒ

tuæi th¬, vµ chÝnh v× thÕ mµ trong mét sè tröêng hîp, gia ®×nh

chÞu tang ph¶i treo mét ®å ch¬i tröíc bµn thê ngöêi võa mÊt(14).

H¬n thÕ n÷a, theo hä, ngöêi Êy cßn ph¶i lªn trêi chÞu mét lÇn xÐt

xö cña “Vua trêi”, tröíc khi vÜnh viÔn vÒ n¬i cö tró cuèi cïng cña

m×nh. Nhö vËy, câi ChÕt vÉn liªn quan ®Õn câi sèng, cßn liªn

quan ®Õn c¸c vïng kh¸c ngoµi trÇn thÕ. Kh«ng l¹ r»ng “§Î ®Êt

®Î nöíc”, mét tang ca lín cña ngöêi Möêng, l¹i dµnh phÇn më

®Çu cho viÖc kÓ l¹i, chuyÖn khai thiªn lËp ®Þa vµo buæi khëi

nguyªn cña vò trô, qua ®ã mµ cã dÞp dÉn ra mét sè thÕ giíi kh¸c

nhau. Cßn vÒ c¸c téc Thöîng, trong sè ®ã cã ngöêi Ba Na vµ

ngöêi Gia Rai, th× c¸c nhµ nghiªn cøu cña ta, tõ 1975 ®Õn nay,

chöa ®i vµo khÝa c¹nh nµy trong cuéc sèng cña hä. Dï sao, Ýt

nhÊt ta còng biÕt r»ng, döíi m¾t c¸c téc Êy, cã hai thÕ giíi ®èi

lËp, nhöng vÉn song song víi nhau: mét dµnh cho ngöêi sèng, vµ

537

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

mét cho ngöêi chÕt. §ã lµ chöa nãi ®Õn mét quan niÖm cña ngöêi

Ba Na, mµ cã nhµ nghiªn cøu thêi tröíc ®· ®öa ra: ngöêi chÕt

bÊt ®¾c kú tö bÞ thÇn linh b¾t vÒ thÕ giíi bªn trªn lµm t«i tí cho

c¸c vÞ(15).

C¸i chÕt, nhö vËy, chØ lµ mét trong nh÷ng nh¸t c¾t nhá liªn

tôc nèi tiÕp nhau trªn dßng s«ng bÊt tËn. Cho nªn, kh«ng cã g×

®¸ng ng¹c nhiªn, nÕu nhö nh÷ng ®ªm “bá ma”, Ýt nhÊt còng theo

lêi mét vµi cô, tõng lµ nh÷ng ®ªm hoµn toµn tù do, nhö ta ®·

biÕt, ®èi víi trai g¸i chöa vî chöa chång: ®©y lµ thêi ®iÓm giao

thoa gi÷a ChÕt vµ Sèng, tõ ChÕt trë vÒ víi Sèng, gi÷a c¶nh chÕt

mµ chuÈn bÞ cho cuéc sèng. Còng nhö vËy, vÒ ®«i nam n÷ trÇn

truång thöêng chiÕm vÞ trÝ quan träng nhÊt gi÷a c¸c töîng gç

bao quanh “nhµ ma”.

Chi tiÕt cuèi cïng mµ c¸c cô cho biÕt cã thÓ gióp ta hiÓu

thªm “nhµ ma” vµ héi lÔ “bá ma”. Trong nh÷ng ngµy ®ªm héi lÔ,

mäi ngöêi, kÓ c¶ c¸c cô giµ, ®Òu vui ch¬i nh¶y móa, chØ mçi mét

ngöêi kh«ng ®öîc tham gia vµo ®ã: chång gãa hay vî gãa cña

ngöêi chÕt. Ph¶i chê ®Õn chiÒu ngµy cuèi, sau khi ®· ®öîc c¸c cô

lµm lÔ tÈy uÕ cho, qua mét cuéc t¾m röa bªn bê suèi, ngöêi Êy

míi ®öîc kÓ nhö kh«ng cßn g¾n bã g× víi ngöêi ®· mÊt n÷a, vµ

b¾t ®Çu cã mÆt l¹i trong cuéc vui chung. Råi lÔ héi kÕt thóc.

Ngöêi chÕt ra ®i vÒ thÕ giíi kh¸c. “Nhµ ma” bÞ “bá” ngay tõ lóc

®ã. ChÝnh v× thÕ mµ t«i ngê r»ng kiÕn tróc Êy, víi bao chi tiÕt cÇu

kú, c¶ víi sè cña c¶i cã gi¸ trÞ mµ ngöêi sèng chia cho ngöêi th©n

cña m×nh ®· mÊt, tõ phót héi lÔ chÊm døt, kh«ng cßn ®öîc xem

lµ vËt thÓ cña thÕ gian n÷a, tr¸i l¹i, chØ cßn lµ h×nh ¶nh cña n¬i

ngöêi chÕt ®Õn cö tró ë thÕ giíi bªn kia. Nã ®· cïng ngöêi chÕt

vÒ thÕ giíi bªn kia (!?!).

Nhö ®· nãi tõ ®Çu, trªn ®©y chØ lµ vµi “c¶m gi¸c” dÊy lªn

tõ chót Ýt thÊy ®öîc, nghe ®öîc, qua mét chuyÕn ®i ch¬i ng¾n

538

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

ngµy. T«i chöa hÒ cã ý ®Þnh viÕt lªn thµnh lêi. Nhöng c¸ch ®©y

vµi h«m, Phong bÊt ngê xuÊt hiÖn gi÷a nhµ t«i vµo mét s¸ng chñ

nhËt. Anh míi ë Gia Lai ra. B¾t tay t«i, anh nãi ngay: Së, vµ c¶

anh n÷a, muèn t«i viÕt mét lêi giíi thiÖu ng¾n cho cuèn söu tËp

¶nh s¾p ra ®êi vÒ “nhµ m¶” Ba Na vµ Gia Rai. T«i bµng hoµng...

biÕt g× mµ viÕt? Phong võa cöêi, võa ngåi xuèng, nh¾c l¹i yªu

cÇu. T«i bçng hiÓu ra. Vµ t«i nhËn lêi. Lµ mét nghÖ sÜ, mµ t¸c

phÈm th¶y ®Òu ra ®êi tõ c¶m høng dån nÐn bªn trong, anh muèn

ngöêi viÕt lêi giíi thiÖu cho ¶nh cña m×nh còng ra ®i chØ tõ c¶m

høng...

_

_______________

*

Lêi giíi thiÖu cuèn s¸ch ¶nh NghÖ thuËt ®iªu kh¾c nhµ må vµ

töîng må T©y Nguyªn cña TrÇn Phong.

. Sau chñ trö¬ng ph©n tõng tØnh lín thµnh nhiÒu tØnh bÐ, Gia Lai

Kom Tum nay ®· trë thµnh hai tØnh: tØnh Gia Lai vµ tØnh Kon Tum.

. “Nhµ m¶” (tøc “nhµ må”) chØ lµ c¸ch gäi cña ngöêi Kinh sèng trªn

Êt Thöîng, nh»m chØ ng«i mé cña ngöêi b¶n ®Þa, víi m¸i che, cét lÔ,

1

-

2

®

töîng ngöêi... tÊt c¶ thöêng ph« ra nhiÒu ®å ¸n trang trÝ.

3. §©y lµ hai téc ®«ng ngöêi nhÊt trong tØnh Gia Lai - Kom Tum.

Ngöêi Gia Rai nãi mét ng«n ng÷ thuéc hÖ Nam §¶o, vèn sèng thµnh

gia ®×nh lín trong tõng nhµ dµi, cßn ngöêi Ba Na th× nãi mét ng«n ng÷

thuéc hÖ Nam ¸, sèng thµnh gia ®×nh nhá trong tõng ng«i nhµ ng¾n.

Vµ còng nhö hÇu hÕt mäi téc Thöîng ë Tröêng S¬n vµ T©y Nguyªn,

míi c¸ch ®©y chöa l©u ngöêi Ba Na vµ ngöêi Gia Rai cßn chñ yÕu sèng

b»ng n«ng nghiÖp nö¬ng rÉy, cßn tæ chøc x· héi c¬ b¶n cña hä lµ lµng.

4. C¸ch nãi cña ngöêi Kinh ë vïng Thöîng ®Ó chØ lo¹i röîu cã lÏ lµ

duy nhÊt phæ biÕn kh¾p mäi téc ë ®Êy. G¹o hay mét chÊt bét kh¸c ®öîc

cho lªn men trong mét ghÌ (vß) lín ®Ëy kÝn. Khi uèng, ngöêi ta ®æ nöíc

l· vµo vß, nhiÒu ngöêi ngåi bao quanh, mçi ngöêi ngËm vµo ®Çu mét

539

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

chiÕc “cÇn” mµ hót röîu vµo måm. ChØ nhÑ nhö bia th«i, “röîu cÇn”

còng lµ mét trung t©m thu hót ngöêi trong c¸c lÔ héi, vµ c¶ c¸c cuéc

vui thÕ tôc.

5. At©u lµ tinh linh, hay “ma”. Còng nghÜa Êy, nhöng t¹i vïng Kon

Tum, l¹i ®öîc ngöêi Ba Na chØ b»ng mét tõ kh¸c kiak, vµ “lµng ma

míi” trë thµnh plai kiak nao. Nhöng phæ biÕn hÇu kh¾p mäi vïng Ba

Na lµ tõ at©u.

6

. Víi ngöêi Gia Rai, thêi gian nµy thöêng kÐo dµi ®Õn ba n¨m,

thËm chÝ h¬n thÕ.

. Cã nh÷ng tröêng hîp c¹nh tr¨ng löìi liÒm ®øng mét m×nh, nghÜa

7

lµ kh«ng cã mÆt trêi kÌm theo, cßn cã c¶ tr¨ng trßn n÷a, mµ h×nh töîng

mü thuËt chØ lµ mét vßng trßn ®¬n gi¶n, kh«ng tia. Trong hoµn c¶nh

Êy, ngöêi Ba Na ph©n biÖt c¸ch gäi hai h×nh: “tr¨ng khuyÕt” (khai

thang), vµ “tr¨ng trßn” (khai p¬nil).

8. Trªn phÇn cao cña th©n cét lÔ chÝnh trong tõng “nhµ ma” Ba Na,

còng cã nh÷ng m¶nh gç tö¬ng tù vö¬n ®¨ng ®èi nhau ra hai bªn thµnh

tõng cÆp. Cét nµy mang tªn “cét tia mÆt trêi” (jr¨ng x¬r¨ng mÆt anar).

9. Khiªn, hay méc, lo¹i vò khÝ tù vÖ cæ, lµ mét tÊm trßn hay dµi lµm

b»ng chÊt cøng, mµ ngöêi chiÕn binh xöa cÇm trong tay ®Ó che ch¾n

th©n thÓ khi giao chiÕn, nh»m g¹t c¸c nh¸t chÐm hay ®©m cña kÎ ®Þch.

10. At©u ®Òu ®öîc c¶ ngöêi Ba Na vµ ngöêi Gia Rai dïng ®Ó chØ tinh

linh cña ngöêi chÕt. Ngoµi h¶i ®¶o, vÝ nhö ë In®«nªxia, nghe nãi mét

sè téc nãi tiÕng Nam §¶o l¹i dïng tõ t©u, còng ®Ó chØ tinh linh. V×

ngöêi Gia Rai nãi tiÕng Nam §¶o, trong khi ngöêi Ba Na nãi tiÕng

Nam ¸, nªn ta cã thÓ t¹m gi¶ thiÕt r»ng ngöêi Ba Na ®· tiÕp thu tõ

at©u tõ tiÕng Gia Rai (xem chó thÝch 5).

11. Xem l¹i chó thÝch 9.

12. Trong ph¹m vi tõng “nhµ ma” Ba Na, c¬ b¶n lµ hai cét lÔ, mét

chÝnh vµ mét phô. Cét chÝnh, nhö ta ®· biÕt, mang tªn “cét tia mÆt

trêi” (xem l¹i chó thÝch 9). Cßn cét phô, tuy còng cã “tia mÆt trêi”,

540

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

nhöng l¹i thÊp h¬n cét chÝnh, vµ chñ yÕu lµ n¬i ngöêi nhµ ®Æt ghÌ (vß)

röîu ®Ó cóng: v× thÕ, nã ®öîc gäi lµ “cét röîu tia mÆt trêi”(jr¨ng sil

x®¨ng mÆt anar).

Cßn trong tröêng hîp “nhµ ma” Gia Rai, th× cã hai lo¹i cét lÔ, nhö

võa nãi trªn: mét cét chÝnh kut; vµ nhiÒu cét phô thÊp h¬n, mµ ngöêi

b¶n ®Þa gäi lµ klao.

13. ThÇn tho¹i, tøc tÝch truyÖn kÓ l¹i buæi sinh thµnh cña trêi ®Êt,

råi cña con ngöêi, mµ hÇu hÕt mäi téc ®Òu cã, gåm hai phÇn: thÇn tho¹i

vò trô, vµ thÇn tho¹i v¨n hãa. Theo phÇn thø nhÊt, thÇn tho¹i vò trô,

th× khi trêi ®Êt ®ang ra ®êi, thöêng xuÊt hiÖn mét c©y to, mµ ngän lµ

h×nh ¶nh cña thÕ giíi thÊp nhÊt dµnh cho nh÷ng thùc thÓ g¾n víi ®Êt

hay víi nöíc. C©y Êy ®öîc c¸c nhµ thÇn tho¹i öíc gäi lµ c©y vò trô.

Trong c¸c biÓu hiÖn thê cóng thÇn linh ë mét sè téc, thöêng cã nghi lÔ

d©ng vËt tÊu lªn c¸c cô, mµ n¬i diÔn ra lµ mét cét lÔ rÊt cao: ®Êy còng

lµ mét thø c©y vò trô, vµ ®öîc nhiÒu nhµ d©n téc häc öíc gäi lµ cét vò

trô. Cét lÔ ®©m tr©u, víi h×nh mÆt trêi trªn ®Ønh, mµ ngöêi Ba Na gäi

lµ g©ng hay g¬l, cã kh¶ n¨ng thuéc lo¹i cét Êy.

1

4. J. Cuisinier, Les Möêng. GÐographie humaine et sociologia

Ngöêi Möêng - §Þa lý nh©n v¨n x· héi häc) - Paris, ViÖn D©n téc häc,

tr.463 - 466, vµ h×nh vÏ 79 (tr.465).

5. NguyÔn Kinh Chi vµ NguyÔn §æng Chi, Mäi Kontum, HuÕ,

(

1

Imprimerie du Mirador, 1937, tr.34 - 37. Theo hai t¸c gi¶, th× ngöêi

chÕt bÊt ®¾c k× tö bÞ b¾t vÒ thÕ giíi bªn trªn theo ®öêng d¶i Ng©n Hµ.

541

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

Nh÷ng mÆt tiªu cùc lé ra

qua nÕp sèng v¨n hãa ë t©y nguyªn

C¸ch nh×n v¨n hãa hai gãc, gãc “d©n téc häc” vµ gãc gäi lµ

“b¸o chÝ”, ®óng sai ®Õn møc nµo? Chöa râ. §iÒu ®ã cßn phô thuéc

vµo nhËn xÐt cña c¸c nhµ v¨n hãa häc. Riªng t«i, khi thö läc ra

mét sè tiªu cùc trong nÕp sèng v¨n hãa cña ta h«m nay, xin còng

möîn c¸ch nh×n Êy lµm khung ®Ó chuyÓn t¶i sù kiÖn. Theo t«i,

khung Êy cã mÆt thuËn tiÖn cña nã.

Nh×n l¹i ta, ®Ó cè nhËn ra nh÷ng mÆt tiªu cùc trong cuéc

sèng v¨n hãa h«m nay, cø töëng nhö dÔ h¬n nhiÒu so víi nh×n

ra bªn ngoµi. Cã thÕ thùc, trong chõng mùc ®Êy lµ cuéc sèng cña

tõng ngöêi trong chóng ta, cø bao v©y ta hÕt ngµy nµy qua ngµy

kh¸c, hiÖn ra tröíc m¾t ta tõng gi©y tõng phót. Cho nªn, nhiÒu

ngöêi nghÜ thÕ, cÇn g× ph¶i ®i t×m tµi liÖu, tra cøu s¸ch b¸o cho

r¸ch viÖc. Cø nh×n vµ ghi l¹i nh÷ng g× lät vµo m¾t. Nhöng chÝnh

®ã míi lµ c¸i khã. C¸i g× gÇn qu¸, s¸t m¾t ta qu¸, ®Òu lµm cho

ta lo¸ lªn, nh×n kh«ng ra, nhËn kh«ng biÕt. ChuyÖn l¹i x¶y ra

hµng ngµy, hµng giê, ta ®· quen m¾t, kh«ng hÒ ®¸nh gi¸ lµ tÝch

cùc hay tiªu cùc, thËm chÝ kh«ng ®Ó ý, kh«ng theo dâi, kh«ng

nhí ®Õn n÷a. §ã lµ chöa nãi cã qu¸ nhiÒu chuyÖn, qu¸ nhiÒu

hiÖn töîng, ch¼ng biÕt c¸i g× ®¸ng läc ra vµ c¸i g× kh«ng.

Nh×n vµo nh÷ng mÆt tiªu cùc trong v¨n hãa nöíc ta h«m

nay, t«i tù biÕt lµ kh«ng cã kh¶ n¨ng nãi sao cho ®ñ nh÷ng mÆt

®¸ng nãi: tuy chØ lµ nh÷ng mÆt chÝnh th«i, nhöng mét ngöêi lµm

542

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

sao mµ biÕt cho hÕt.

VÒ c¸c mÆt tiªu cùc trong v¨n hãa nh×n döíi gãc “d©n téc

häc”, thiÕt nghÜ nªn më ®Çu b»ng c¸ch nªu lªn vµi ®Æc ®iÓm cña

nöíc ta, ®Ó tõ ®ã b¾t vµo chuyÖn chÝnh cho tù nhiªn, v× hiÓn

nhiªn.

Nhö nhiÒu nöíc kh¸c, ViÖt Nam lµ nöíc ®a d©n téc. Nhöng

quan hÖ gi÷a c¸c d©n téc kh¸c nhau cïng chung sèng trong mét

nöíc kh«ng ph¶i ®ång nhÊt tõ nöíc nµy qua nöíc kia. VÒ mÆt

nµy, ta kh¸c nhiÒu nöíc. C¸c nöíc ë ch©u Phi ®en ch¼ng h¹n,

còng nhiÒu d©n téc nhö ta, nhöng ë tõng nöíc chØ cã nh÷ng d©n

téc nhiÒu ngöêi vµ nh÷ng d©n téc Ýt ngöêi. Ngoµi sè ngöêi ra,

nh÷ng d©n téc cïng nöíc kh«ng kh¸c g× nhau mÊy, cho nªn

kh«ng d©n téc nµo ¸p ®Æt ®öîc ng«n ng÷ vµ vai trß cña m×nh lªn

c¶ quèc gia. Cßn ë ta, còng nhö t¹i c¸c nöíc kh¸c ë §«ng Nam ¸

lôc ®Þa, t×nh h×nh kh«ng chØ cã thÕ. Gi÷a c¸c d©n téc cïng sèng

trªn mét l·nh thæ chung, cã mét d©n téc chñ thÓ; ë ViÖt Nam,

®

Êy lµ ngöêi ViÖt (hay Kinh); ë Lµo, ngöêi Lµo Lïm; ë

Campuchia, ngöêi Kh¬me, ë Th¸i Lan, ngöêi Th¸i; ë Malaixia,

ngöêi M· Lai; vµ ë MiÕn §iÖn, ngöêi MiÕn. Qua nh÷ng th¨ng

trÇm trong buæi ®Çu cña lÞch sö, d©n téc sau nµy sÏ lµ chñ thÓ

bao giê còng ®Þnh cö ë ®ång b»ng, cßn c¸c d©n téc kh¸c th× quanh

c¸c thung lòng ch©n nói, hay trªn söên nói, trªn cao nguyªn. ë

®ång b»ng, con ngöêi nhanh chãng chuyÓn sang trång lóa nöíc,

mµ n¨ng suÊt cao h¬n, so víi c¸c lo¹i cñ vµ lóa nö¬ng ë nh÷ng

vïng trªn. Trong m«i tröêng réng r·i cña ®ång b»ng, d©n sè

còng t¨ng nhanh. TÊt c¶ nh÷ng thuËn lîi do thiªn nhiªn t¹o ra

®ã thóc ®Èy d©n téc ë ®ång b»ng ph¸t triÓn v¨n hãa nhanh chãng

h¬n. Vµ khi ®iÒu kiÖn ®· chÝn muåi, chÝnh hä chñ ®éng thµnh lËp

quèc gia, hót c¸c d©n téc ë miÒn cao vµo quèc gia cña m×nh.

Riªng gi÷a ViÖt Nam vµ c¸c nöíc kh¸c ë §«ng Nam ¸ lôc

543

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

®Þa, bªn c¹nh ®iÓm tö¬ng ®ång lín võa nãi, còng cã nh÷ng kh¸c

biÖt. Mét trong nh÷ng kh¸c biÖt Êy lé ra qua c¬ cÊu cña nhµ

nöíc. Sau mét ngh×n n¨m ®« hé ë Trung Hoa, vµ chÝnh do cuéc

®« hé Êy, nöíc ta, tõ khi míi ra ®êi håi thÕ kû X, ®· lµ mét quèc

gia thèng nhÊt mang tÝnh trung ö¬ng tËp quyÒn. C¸c nöíc kh¸c

ë §«ng Nam ¸, vèn kh«ng bÞ nöíc ngoµi x©m löîc tõ buæi b×nh

minh cña lÞch sö, do ®ã mµ kh«ng tiÕp thu s½n c¬ cÊu trung ö¬ng

tËp quyÒn, chØ ®¹t ®Õn møc ®ã sau nhiÒu thÕ kû ph©n quyÒn gi÷a

c¸c vïng nhá, c¸c vö¬ng quèc nhá. Th¸i Lan, ch¼ng h¹n, chØ thùc

sù trë thµnh mét quèc gia tËp trung tõ ®Çu thÕ kû XVIII. Nãi

c¸ch kh¸c, nhµ nöíc ViÖt Nam, ngay tõ nh÷ng thÕ kû ®éc lËp

®Çu tiªn, ®· cè ®Èy quyÒn lùc trùc tiÕp cña m×nh ra khái vïng cö

tró cña ngöêi ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du, ®Õn ®Þa bµn cña c¸c

d©n téc kh¸c, ban ®Çu ®Èy chöa xa, vÒ sau cµng ngµy cµng xa

h¬n. Döíi triÒu TrÇn, däc ®öêng tiÕn qu©n cña Trung Hoa tõ

biªn giíi xuèng, ngöêi Tµy cßn gi÷ ®öîc chÕ ®é tï tröëng cæ

truyÒn cña hä. C¸c vua TrÇn thØnh tho¶ng g¶ con g¸i cho c¸c tï

tröëng Tµy ë ®Êy, ®Ó g×n gi÷ mèi t×nh liªn kÕt chèng Nguyªn.

Nhöng sau nhµ TrÇn, kh«ng thÊy sö cò cho biÕt g× vÒ chÕ ®é tï

tröëng Tµy n÷a.

Mét kh¸c biÖt n÷a. Ngoµi ViÖt Nam ra, c¸c nöíc ë §«ng

Nam ¸ lôc ®Þa, trong qu¸ khø, ®Òu cã ho¹t ®éng ngo¹i thö¬ng,

nhiÒu hay Ýt, thöêng xuyªn hay kh«ng, th× tïy tõng nöíc, nhöng

cã. Nãi chung, quan hÖ víi bªn ngoµi ®öîc nu«i döìng. §Æc biÖt

lµ Malaixia: xöa kia, thuyÒn bu«n ë ®©y tõng ®Õn tËn ®¶o

Ma®agaxca trªn biÓn §«ng Nam Phi. ë ta, tr¸i l¹i, kh«ng thÕ,

hay hÇu nhö kh«ng thÕ. Tõ c¸c triÒu ®¹i ®éc lËp ®Çu tiªn võa

tho¸t khái ¸ch Trung Hoa (thÕ kû X, XI,...), ®Õn triÒu ®¹i ®éc lËp

cuèi cïng, tröíc khi thùc d©n Ph¸p å vµo (thÕ kû XIX), c¸c vua

ta cã thÓ më mét cöa biÓn cho thuyÒn nöíc ngoµi ®Õn bu«n b¸n

544

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

t¹i chç (V©n §ån, råi Phè HiÕn, ë miÒn Trung th× Héi An), nhöng

chöa tõng cho phÐp thö¬ng nh©n ta ra nöíc ngoµi. ViÖt Nam

sèng b»ng n«ng nghiÖp. §Æc ®iÓm nµy h¼n cã lý do cña nã, thËm

chÝ nhiÒu lý do, mµ c¸c nhµ sö häc chöa kÞp bãc cho ta thÊy.

§

Ó gi¶i quyÕt sè löîng d©n thõa ë ®ång b»ng, khi mµ n¨ng

suÊt n«ng nghiÖp cßn qu¸ thÊp, c¸c vua chóa ta xöa kh«ng nh×n

ra biÓn, chØ nh»m vµo ®Êt liÒn.

TÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm võa nªu h¼n lµ chöa ®ñ, cßn cÇn

®öîc bæ sung. Dï sao, ®Êy lµ chuyÖn ®· qua, ®· ®i vµo lÞch sö.

C¸ch m¹ng ®· xãa bá nh÷ng bÊt c«ng cò, nh÷ng bÊt c«ng cßn tån

t¹i cho ®Õn n¨m 1945, vµ dÇn dÇn thiÕt lËp chÕ ®é b×nh ®¼ng

gi÷a c¸c d©n téc.

Cã ®iÒu r»ng, nh÷ng ®Æc ®iÓm ®· nªu, v× kÐo dµi qua nhiÒu

thÕ kû, kh«ng khái cßn ®Ó l¹i mét vÕt h»n trong tõng ngöêi, nhÊt

lµ ngöêi ViÖt. §· thÕ, vÕt h»n Êy l¹i Èn vµo v« thøc, Ýt nhÊt còng

trong ®a sè c¸c tröêng hîp, nªn khã nhËn cho ra. Tõ v« thøc, nã

©m thÇm ¶nh höëng ®Õn hµnh ®éng hµng ngµy cña tõng ngöêi,

mµ ngöêi Êy kh«ng thÊy, kh«ng biÕt. Vµ nh÷ng ®ång chÝ nhËn

tr¸ch nhiÖm vËn ®éng quÇn chóng thi hµnh chÝnh s¸ch d©n téc,

t¹i nh÷ng vïng cã nhiÒu d©n téc céng cö, ph¶i c¶nh gi¸c víi vÕt

h»n ®ã, nhÊt lµ khi nã n»m ngay trong b¶n th©n m×nh, chöa nãi

®Õn b¶n th©n tõng ngöêi trong quÇn chóng. Nhöng v× chöa quan

t©m ®óng møc, nªn trong qu¸ khø, vµ c¶ thêi rÊt gÇn ®©y, ®· x¶y

ra nhiÒu sai ph¹m trong viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch d©n téc. §Ó

nãi lªn phÇn nµo c¸i sai ph¹m Êy, nh÷ng mÆt tiªu cùc trong ®êi

sèng v¨n hãa nh×n döíi gãc “d©n téc häc”, t«i sÏ tËp trung vµo

t×nh h×nh T©y Nguyªn, cô thÓ lµ ë B¾c T©y Nguyªn, tuy thØnh

tho¶ng còng cã chiÕu vµo mét sè vïng kh¸c. Kh«ng ph¶i v× T©y

Nguyªn lµ miÒn qu¸ quen thuéc ®èi víi t«i. Tr¸i l¹i lµ ®»ng kh¸c:

t«i míi lªn T©y Nguyªn thêi gÇn ®©y th«i. Nhöng c¸i míi, chÝnh

545

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

v× míi, mµ ®Ëp vµo m¾t ta m¹nh h¬n, nhö ®· nãi trªn, phÇn nµo

ã dÔ thÊy h¬n.

®

Quay vÒ víi t×nh h×nh ë T©y Nguyªn, ®Æc biÖt ë B¾c T©y

Nguyªn, t«i sÏ nhÊn m¹nh c¸c mÆt tiªu cùc cña nÕp sèng v¨n

hãa, cô thÓ lµ nh÷ng g× mµ t«i ®¸nh gi¸ lµ sai tr¸i trong viÖc thi

hµnh chÝnh s¸ch d©n téc tõ sau ngµy miÒn Nam gi¶i phãng.

Sù chän lùa ®ã ®· ®öîc nªu lªn qua ®Çu ®Ò cña bµi viÕt.

Nhöng, tröíc khi ®i vµo ®Êy, t«i muèn ®iÓm qua mét sè mÆt tÝch

cùc, nh÷ng g× mµ t«i xem lµ thµnh tÝch. Kh«ng ph¶i ®Ó cho nã

“chÝnh trÞ”, hay cho nã c©n b»ng, cã nä cã kia, mµ ®Ó ®Æt c¸c mÆt

tiªu cùc lªn mét bèi c¶nh chung cho dÔ nh×n h¬n. Xin tãm l¹i

thµnh mÊy ®iÓm ng¾n nhö sau:

-

Tröêng cÊp I dÇn dµ mäc lªn gÇn kh¾p c¸c x·. ë huyÖn

lþ nµo, còng cã tröêng cÊp II, ®«i khi cÊp III. ë tØnh lþ cña ba

tØnh häp thµnh T©y Nguyªn (Plei Ku, thuéc tØnh GiaLai - Kon

Tum, §µ L¹t, thuéc tØnh L©m §ång, Bu«n Ma Thuét, thuéc tØnh

§

¾c L¾c), ngoµi c¸c tröêng phæ th«ng ra, thÞ x· nµo còng cã mét

tröêng cao ®¼ng hay ®¹i häc;

-

§öêng s¸ ®öîc më thªm, hay më réng thªm, ®iÒu kiÖn

cho nh©n d©n Thöîng ë c¸c vïng ®i l¹i víi nhau dÔ dµng h¬n,

kÐo c¸c lµng l¹i gÇn ®« thÞ h¬n tröíc;

-

ThÞ tröêng ®öîc më réng, v× nhu cÇu t¨ng lªn h¬n xöa.

Nhµ nöíc lµ ngöêi mua chÝnh, v× cÇn gç, cµ phª, chÌ ®Ó xuÊt

khÈu. Ngöêi b¸n c¬ b¶n còng lµ nhµ nöíc, thöêng lµ nhµ nöíc

®Þa phö¬ng: tØnh, huyÖn. Nh÷ng con bu«n ngöêi ViÖt ë ®ång

b»ng, ®Æc biÖt ë tØnh Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, còng hµng ngµy ®i

l¹i víi T©y Nguyªn, ®öa s¶n phÈm miÒn xu«i lªn, nhö c¸ tö¬i,

mét sè ®å tiªu dïng kh¸c, mua cµ phª vÒ. Trong luång bu«n b¸n

546

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

nhá, nhöng cã vÎ “rÇn rËt” ®ã, v× ®a sè ngöêi ®i xe ca lµ con bu«n

miÒn xu«i, ngöêi Thöîng h¼n cã tham gia mét phÇn, bao nhiªu

phÇn tr¨m th× chöa râ, v× kh«ng cã mét thèng kª nµo vÒ mÆt Êy,

nhöng ch¾c ch¾n cã, dï cho tû lÖ cã thÓ chöa cao;

-

§öa lóa nöíc, mµ n¨ng suÊt cao h¬n lóa rÉy nhiÒu, vµo

mét sè vïng cã ®Êt tròng. Thµnh c«ng nhÊt vÒ mÆt nµy lµ huyÖn

Ayun Pa, thuéc tØnh Gia Lai ë B¾c T©y Nguyªn;

-

Trong c¬ cÊu c¸c cÊp ñy, ñy ban, c¬ quan, ngöêi Thöîng

®· cã mÆt, ®«ng nhÊt lµ ë cÊp x·, cµng lªn cµng Ýt ®i, nhöng cã.

Quan träng nhÊt lµ nh©n vËt chñ chèt trong tõng tØnh nhö ®ång

chÝ BÝ thö TØnh ñy kiªm ñy viªn Trung ö¬ng §¶ng.

§

ã, mét sè mÆt tÝch cùc, mµ t«i tãm l¹i döíi d¹ng ng¾n

nhÊt. Cßn nh÷ng mÆt tiªu cùc thÊy ®öîc, t«i sÏ tr×nh bµy döíi

©y, còng tr×nh bµy thµnh tõng ®iÓm, chØ hai ®iÓm th«i, nhöng

®

tæng hîp h¬n trªn, vµ ®öîc gi·i bµy kü h¬n tÝ chót.

H·y nh¾c l¹i r»ng, míi ®©y th«i, ngöêi Thöîng, dï thuéc

d©n téc nµo, ®Òu ®Þnh cö trong tõng lµng tù trÞ hay ®éc lËp, vµ

lÊy ho¹t ®éng trång lóa kh« trªn rÉy lµm nguån chÝnh ®Ó nu«i

th©n. ChÝnh v× thÕ mµ, qua mét phÇn trªn, t«i cã nhËn xÐt r»ng

v¨n hãa Thöîng, tuy xöa, còng ®· lµ “s¬ sö” råi, kh«ng cßn lµ

“tiÒn sö” n÷a. Nãi mét c¸ch kh¸c, tõ bao giê th× chöa râ, nhöng

ch¾c ch¾n lµ rÊt l©u råi, ngöêi Thöîng ®· chuyÓn tõ h¸i löîm vµ

s¨n b¾t qua trång trät. Hä kh«ng ph¶i lµ ngöêi “nguyªn thñy”,

nhö mét sè c¸n bé ë T©y Nguyªn thöêng nãi. §Ó trång trät, con

ngöêi ph¶i ®Þnh cö l¹i thµnh tõng lµng, ®¬n vÞ tËp hîp ngöêi

hoµn chØnh nhöng nhá nhÊt, mçi lµng chiÕm lÜnh mét ®Þa bµn cã

ranh giíi râ rµng, mµ lµng kh¸c kh«ng ®öîc x©m ph¹m ®Õn,

kh«ng thÕ th× x¶y ra chiÕn tranh. Trªn ®Þa bµn cña tõng lµng, cã

mét ®iÓm nhá, n¬i tËp trung nhµ ë cña d©n lµng: ®ã lµ khu cö

547

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

tró. Cßn l¹i phÇn lín nhÊt cña ®Þa bµn, trong tröêng hîp cña

ngöêi Thöîng th× chñ yÕu lµ rõng: khu canh t¸c. Trong mïa rÉy,

tõ sím ngöêi ngöêi tõ khu cö tró ra ®i, ®Õn khu canh t¸c lao

®éng, s¾p tèi l¹i trë vÒ khu cö tró.

Ph¶i nh¾c l¹i nhö thÕ, nh¾c l¹i nh÷ng ®iÒu ai còng biÕt, v×

· x¶y ra mét hiÓu lÇm lín, cø töëng kh«ng ®¸ng g×, nhöng lín

®

l¾m.

N¹n ph¸ rõng ë T©y Nguyªn ®· ra ®êi l©u l©u råi, kh«ng

ph¶i tõ sau ngµy gi¶i phãng. §Çu ®u«i nhö thÕ nµy. Trong thêi

Ph¸p thuéc, theo s¸ch b¸o thêi Êy ®Ó l¹i, th× ®· cã ®åi träc, cã

nh÷ng vïng rõng ®· thöa ®i. Hµng tr¨m n¨m, e ®Õn hµng ngh×n

n¨m háa canh mµ! Cao nguyªn l¹i tö¬ng ®èi b»ng ph¼ng, ®Êt ®á

ba zan cña nhiÒu vïng l¹i mµu mì, ngöêi kÐo ®Õn ®Êy ®Þnh cö

kh«ng ph¶i Ýt. Dï sao, ®Êy lµ biÖt lÖ, cßn c¶nh chung lµ rõng vÉn

sum suª, cßn nhiÒu c¸nh rõng nguyªn thñy chöa ai ®ông ®Õn. §i

«

t« ban ngµy trªn ®öêng c¸i, thØnh tho¶ng cã ngöêi thÊy tõ xa

mét con hæ t¹t qua ®öêng. §· cã mét sè tö nh©n Ph¸p ®Õn T©y

Nguyªn lËp ®ån ®iÒn, c¶ më nhµ m¸y, nhµ m¸y chÌ ë B¾c T©y

Nguyªn ch¼ng h¹n. Dï sao, diÖn tÝch rõng bÞ ph¸ lµ kh«ng ®¸ng

kÓ, v× sè ®ån ®iÒn ®©u cã nhiÒu, e cã thÓ ®Õm trªn ®Çu ngãn tay.

Cã thÓ nãi lµ n¹n ph¸ rõng ®· b¾t ®Çu tõ buæi Êy. Thªm vµo ®ã

lµ nh÷ng cuéc oanh t¹c ph¸ rõng b»ng chÊt ®éc hãa häc cña

kh«ng qu©n Mü - ngôy.

T«i kh«ng ph¶i lµ ngöêi nghiªn cøu vÒ khÝ hËu, mµ còng

kh«ng quen nhµ khÝ hËu häc nµo ®Ó hái cho râ ngän ngµnh.

Nhöng tröíc c¸i c¶nh träc c©y ngµy cµng më réng Êy, t«i cø th¾c

m¾c: kh«ng biÕt nh÷ng trËn lôt mÊy n¨m nay ë Trung vµ Nam

Trung Bé cã phÇn nµo do ®ã mµ ra? C¸nh rõng T©y Nguyªn lµ

c¸nh rõng lín cuèi cïng cña nöíc ta. NÕu råi ®©y nã träc c©y ®i

nhö nhiÒu vïng rõng ë miÒn B¾c, th× c¸t vµ ®¸ sÏ ®öîc möa ®Èy

548

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

tr«i vÒ cùc Nam Trung Bé, c¶ vÒ miÒn T©y Nam Bé, vùa thãc cña

nöíc ta hiÖn nay.

Cßn ngöêi Thöîng ? §iÒu ph¶i nãi ngay lµ hä kh«ng “du

canh - du cö” theo nghÜa ngöêi ta thöêng viÕt. Ta ®· nãi r»ng ®Þa

vùc cña mçi lµng, dï thuéc d©n téc nµo, ®Òu cã ranh giíi râ rÖt,

vµ d©n lµng nµy kh«ng cã quyÒn ®èt rõng lµm rÉy trªn khu canh

t¸c cña lµng kia. Còng cã khi hä dêi lµng ®i n¬i kh¸c ®Ó t×m mét

vïng ®Êt mµu mì h¬n, ®Æc biÖt khi bÞ mét lµng m¹nh nhiÒu lÇn

tÊn c«ng, mµ hä th× kh«ng ®ñ søc chèng cù. Khã lßng b¶o r»ng

hä chuyªn “du cö”. Canh t¸c, hä lµm rÉy theo lèi háa canh: ®èt

rõng, råi dïng gËy chäc lç mµ tra h¹t trªn ®Êt rõng ®· trôi c©y.

Míi c¸ch ®©y mét sè n¨m, hä chöa biÕt bãn ph©n: tro ®èt rõng

lµ ph©n tù nhiªn cña hä. Sau vµi ba n¨m canh t¸c trªn m¶nh ®Êt

®· khai ph¸ b»ng löa, hä ph¶i chuyÓn qua khai ph¸ mét m¶nh

kh¸c, khi ®Êt cò ®· b¹c mµu. §èt rõng ë ®©u, chuyÓn ®Õn khu

rõng míi nµo, ®iÒu ®ã kh«ng phô thuéc vµo ý thÝch tõng lóc cña

mçi gia ®×nh, mµ tu©n thñ mét quy t¾c nhÊt ®Þnh, d©n téc nµo

cã quy t¾c Êy, chÆt láng cßn tïy nhöng Ýt nhiÒu chÊp nhËn quyÒn

kiÓm so¸t cña tæ chøc qu¶n lý lµng. Nhµ d©n téc häc Ph¸p

C«ng®«min¸tx (G. Condominas) tõng chøng kiÕn c¸ch lµm cña

mét lµng Mn««ng Ga ë §¾c L¾c: s¾p qua n¨m míi, c¸c “giµ lµng”,

trong sè ®ã cã mét thÇy cóng, dïng bãi to¸n mµ quy ®Þnh mét

c¸nh rõng míi cho c¶ lµng sang n¨m ®Õn ®Êy lµm rÉy, mét c¸nh

rõng mµ tõ l©u d©n lµng chöa ®éng ®Õn. C¸c “giµ lµng” cßn c¨n

cø vµo sè ngöêi cña tõng gia ®×nh mµ ph©n c¸nh rõng ra nhiÒu

m¶nh to nhá kh¸c nhau, ®Ó chia cho c¸c nhµ. TÊt nhiªn, ®©y chØ

lµ mét c¸ch, gi÷a nhiÒu c¸ch cña nhiÒu d©n téc. Dï c¸ch nµo ®i

n÷a, sau mÊy chôc n¨m chuyÓn ®Êt lµm rÉy kh¾p khu canh t¸c

cña lµng, ngöêi ta quay vÒ chç cò nay ®· thµnh rõng trë l¹i. Nhö

vËy mµ gäi lµ “du canh”, th× ®· s¸t chöa ? Mµ dï cã lµ “du canh”

549

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

ch¨ng n÷a, th× ®iÒu quan träng lµ rõng kh«ng bÞ vÜnh viÔn hñy

ho¹i. Tãm l¹i, ph¸t rõng ®Ó sèng, nhöng vÉn chê cho rõng t¸i

sinh, vÉn nu«i döìng rõng, v× tiªu diÖt rõng ®ång nghÜa víi tù

tiªu diÖt m×nh.

§

iÒu quan träng lµ ngöêi Thöîng c¶m nhËn c¶nh ph¸ rõng

diÔn ra hµng ngµy tröíc m¾t hä nhö thÕ nµo ? Vµ ph¶i lµm

nh÷ng g× ®Ó c¶n viÖc ph¸ rõng l¹i ? §i T©y Nguyªn v× nh÷ng

chuyÖn kh¸c, t«i chöa cã dÞp ®Æt c¸c c©u hái Êy cho mét ngöêi

Thöîng ®· ra phè, cµng kh«ng ph¶i ngöêi c¸n bé hay trÝ thøc

Thöîng. Cã lÇn, gi÷a b÷a röîu, t«i m¸y miÖng hái mÊy ngöêi

Thöîng, toµn c¸n bé c¶. Mét anh tr¶ lêi y nhö ngöêi ViÖt thÕ

th«i: ph¸ rõng nhiÒu qu¸, th× còng cã thÓ bÊt lîi cho s¶n xuÊt,

nhöng... Cßn nh÷ng anh kh¸c th× kh«ng nãi g×. Gi÷ ý, hay kh«ng

cã g× ®Ó nãi ? NhÊt lµ khi hä ®· thay ®æi m«i tröêng sèng, vµ

rõng, ®èi víi hä, kh«ng cßn lµ khung c¶nh hµng ngµy nhö xöa.

ChØ cßn ®o¸n ®Þnh n÷a th«i, ®o¸n ®Þnh ®öîc phÇn nµo hay phÇn

Êy. Ngöêi Thöîng, trong cuéc sèng hµng ngµy cña hä, kh«ng ph¸

rõng, tr¸i l¹i, nu«i döìng rõng. Nhöng ®õng ®¬n gi¶n hiÓu r»ng

®Êy chØ lµ ph¶n øng, hay mét kinh nghiÖm mang tÝnh chÊt kinh

tÕ. Kh«ng ph¶i vËy, nã ®· ®i vµo t©m thøc cña ngöêi Thöîng, cã

thÓ nãi ®· vµo v« thøc.

Mét nhËn xÐt nhá th«i, nhöng còng cã ý nghÜa nµo ®Êy.

Nhµ ë cña hä biÕn ®éng kh¸ nhiÒu tõ d©n téc nµy qua d©n téc

kia. Nhöng c¸i chung cho ngöêi Thöîng kh¾p T©y Nguyªn lµ

khu cö tró cña hä kh«ng hÒ cã c©y. Nay, vÒ mÆt nãi ®©y, ®· cã

®æi thay, nhöng chöa nhiÒu, nhÊt lµ chöa phæ biÕn. N»m trong

mét nhµ Thöîng, dï thuéc d©n téc nµo, vµo mét tröa chang

chang n¾ng, mét ngöêi ViÖt nhö t«i c¶m thÊy khã chÞu: Sao l¹i

kh«ng trång c©y c¹nh nhµ cho cã bãng m¸t nhØ, Ýt nhÊt th× còng

m¸t m¾t ? Nãi g× ®Õn ngöêi ViÖt, chø ngöêi Möêng, ngöêi Th¸i,

550

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

ngöêi Tµy ngoµi B¾c còng ë nhµ nhö sµn ngöêi Thöîng, nhµ cña

hä l¹i réng ngang h¬n, m¸i nhµ cao h¬n m¸i nhµ Thöîng, nªn

kh«ng khÝ trong nhµ, vµo mïa hÌ, m¸t h¬n nhiÒu. Êy thÕ mµ

trong khu cö tró cña hä, nhiÒu khi c¶ trong vöên nhµ, thöêng cã

c©y. Nh×n chç kh¸c cã phÇn l¹ m¾t ®ã, ngöêi míi ®Õn T©y

Nguyªn dÔ nghÜ r»ng ngöêi Thöîng kh«ng thÝch rõng, vµ rõng

chØ lµ c¸i hä ph¶i chÊp nhËn, ®µnh chÊp nhËn. Cã lÏ nhö mét thø

®Þnh mÖnh. Kh«ng ph¶i thÕ. Ngay s¸t khu cö tró cña tõng lµng

Thöîng, vµ bao v©y khu Êy l¹i, ®· lµ rõng. Böíc vµi böíc khái

khu cö tró, cßn l©u míi ®Õn rÉy, ngöêi Thöîng ®· ph¶i ®i trong

rõng. Ngµy xöa, tröíc khi ngöêi Ph¸p ®Õn, chöa cã ®öêng c¸i,

mµ ®i tõ lµng nµy qua lµng kia, tõ vïng nµy qua vïng kia, ®Ó

th¨m bµ con, ®Ó dù lÔ héi, hay ®Ó bu«n b¸n, hä chñ yÕu ®i trªn

®öêng mßn trong rõng, hai bªn lµ c©y cao. Ngöêi chÕt ®öîc ch«n

ë khu nhµ må s¸t khu cö tró vÒ phÝa T©y, gi÷a mét c¸nh rõng

nhá dµnh cho viÖc Êy, dï cho c©y ë ®©y cã thöa h¬n so víi rõng

thùc, ®Ó dµnh chç cho c¸c nhµ må. Trong mïa rÉy, mäi ngöêi

trong lµng, trõ trÎ em vµ nh÷ng ngöêi giµ kh«ng cßn lao ®éng

®öîc n÷a, ai nÊy ®Òu cã mÆt ngoµi rÉy, nghÜa lµ gi÷a rõng, tõ

s¸ng sím ®Õn chiÒu tèi. Vµo nh÷ng ngµy Êy, khu cö tró vµ tõng

ng«i nhµ ë ®Êy chØ lµ n¬i nghØ ng¬i ban ®ªm, lÊy l¹i søc ®Ó h«m

sau l¹i lao ®éng suèt ngµy gi÷a rõng. Ngöêi Thöîng sèng suèt

®êi víi rõng. Vµ ®Ó t¹o mét mÆt ®èi lËp cho rõng - v× cã d©n téc

nµo, cã ngöêi nµo l¹i kh«ng ®ßi hái lu©n phiªn cuéc sèng cña

m×nh gi÷a nh÷ng mÆt ®èi lËp, ®Ó lµm nªn nhÞp sèng: cöêi - khãc,

sèng - chÕt, lµm ¨n - nghØ ng¬i, nghiªm tóc - vui ch¬i, c¨ng

th¼ng - thö d·n... -, ngöêi Thöîng, dï thuéc d©n téc nµo, kh«ng

gi÷ l¹i c©y, kh«ng trång c©y trong khu cö tró lµng hä. §Çu h«m,

ngåi víi nhau c¹nh cöa sæ hay trªn sµn ngoµi mµ t©m sù, trªn

®Çu lµ mét bÇu trêi ®Çy sao, t×nh tø vµ thanh th¶n biÕt bao!

Ngöêi ViÖt kh«ng sèng víi rõng, vµ kh«ng quen rõng. ThÕ mµ hä

551

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

l¹i thÝch hãng m¸t trong vöên nhµ, trång c©y c¶ däc ®öêng lµng,

quanh lµng. Ngöêi Möêng, ngöêi Th¸i, ngöêi Tµy, tuy ë miÒn

nói, vÉn kh«ng sèng víi rõng. Hä cö tró ven c¸c thung lòng ch©n

nói, vµ c¬ b¶n lµm lóa nöíc trong thung lòng, suèt ngµy sèng vµ

lao ®éng trong mét kh«ng gian Ýt m©y, tho¸ng h¬n nhiÒu so víi

kh«ng gian cña ngöêi Thöîng. Kh«ng l¹ r»ng hä còng cÇn c©y

trong khu cö tró.

Mét b»ng chøng n÷a vÒ vÞ trÝ rõng trong t©m thøc cña

ngöêi Thöîng lµ sù am hiÓu cña hä vÒ rõng. Ph¶i nãi ®Õn gç,

nh÷ng thø l¸, kÓ c¶ l¸ thuèc vµ l¸ nhuém, nh÷ng thø cñ ¨n ®öîc,

nh÷ng cñ thuèc, nhö lo¹i s©m ë nói Ngäc Linh (B¾c T©y Nguyªn)

råi nh÷ng s¶n phÈm kh¸c n÷a cña rõng, mµ ngöêi Thöîng biÕt

râ c«ng dông vµ ®· sö dông tõ l©u ®êi.

Nh÷ng ®iÒu nãi trªn míi lµ nh÷ng ý, nh÷ng c¸ch nh×n

chöa ph¶i lµ lËp luËn hoµn chØnh ®Ó biÖn minh cho mèi quan hÖ

kh¨ng khÝt gi÷a ngöêi Thöîng vµ rõng, mét mÆt chÝnh trong nÕp

sèng, hay v¨n hãa hiÓu theo nghÜa “d©n téc häc”, cña c¸c d©n téc

Thöîng. Nhöng Ýt nhÊt th× chóng còng hÐ ®öîc mét c¸nh cöa sæ

®Ó ta nh×n vµo chÝnh gi÷a vÊn ®Ò, b»ng cÆp m¾t b×nh tÜnh h¬n,

®Ó råi tõ ®ã t×m c¸ch cøu rõng.

Sau ph¸ rõng, hiÖn töîng næi bËt nhÊt trong c¸c mÆt tiªu

cùc ®ang hiÓn hiÖn ë T©y Nguyªn, cßn mét mÆt n÷a, quan träng

kh«ng kÐm mÊy, mµ còng tæng hîp, nghÜa lµ bao gåm nhiÒu khÝa

c¹nh kh¸c nhau: Th¸i ®é cña c¸n bé ta ®èi víi phong tôc, tËp

qu¸n cæ truyÒn cña c¸c d©n téc Thöîng. Trªn dÆm dµi tiÕn lªn

chñ nghÜa x· héi, nhiÒu nÐt cña nÕp sèng cò tù chóng, sÏ mÊt ®i,

qua nh÷ng cuéc c¶i c¸ch kinh tÕ vµ x· héi. C¸i ®ã lµ tÊt yÕu. Cßn

nhiÒu nÐt, v× kh«ng m©u thuÉn g× víi cuéc sèng míi, sÏ ®öîc b¶o

löu trong mét thêi gian dµi. Cã nh÷ng nÐt, nh×n bÒ ngoµi th× cã

vÎ nhö ngöîc víi tö töëng míi, nhöng còng ®öîc b¶o löu, v× g¾n

552

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

qu¸ chÆt víi nÕp sèng cña d©n téc. Mét vÝ dô lµ tôc thê cóng tæ

tiªn cña ngöêi ViÖt. Cho ®Õn nay, ®· qua h¬n bèn chôc n¨m

C¸ch m¹ng råi, mµ ®Õn nhµ nµo ë n«ng th«n lÉn ®« thÞ, kÓ c¶

nhµ c¸n bé, mµ c¸n bé cao cÊp h¼n hoi, t«i còng thÊy mét chç

dµnh riªng cho viÖc thê phông ®ã. ë n«ng th«n th× vÉn cßn bµn

thê ë gian gi÷a, tuy ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu so víi xöa. ë thµnh thÞ,

v× n¬i ë qu¸ chËt, mçi gia ®×nh thöêng chØ chiÕm mét phßng con,

nªn kh«ng cßn bµn thê n÷a, chç thê cã thÓ lµ mét c¸i trang nhá

®Ýnh lªn v¸ch, thËm chÝ mét chç dµnh riªng ë ®Çu tñ, ®å thê

ch¼ng nhiÒu g×, chØ mét bøc ¶nh vµ mét b¸t nhang, ®«i khi chØ

mét b¸t nhang th«i, nhöng ®Òu cã. Giç còng vËy, ®¬n gi¶n ®i

nhiÒu, kh«ng cßn m©m cao cç ®Çy nhö xöa, nhöng Ýt nhÊt còng

n¶i chuèi, chÐn röîu, kh«ng cßn mÊy ai tin r»ng «ng bµ hay cha

mÑ m×nh vÒ ®Êy mµ ¨n chuèi, uèng röîu. Nhöng khi ®øng tröíc

bµn thê hay chç thê mµ nãi, th× tõng ngöêi ®Òu gi÷ th¸i ®é thµnh

kÝnh.

Trong tröêng hîp d©n téc ViÖt, tröíc nh÷ng dÊu tÝch phæ

biÕn vµ cßn ®Ëm ®µ nhö thÕ cña nÕp thê phông tæ tiªn, kh«ng ai

lÊy lµm l¹. Ngöêi ta xem lµ hiÓn nhiªn. Nhöng ®èi víi nh÷ng

d©n téc Ýt ngöêi, kh«ng ph¶i lu«n lu«n nhö vËy. Mét vÝ dô lµ tôc

mo trong ®¸m tang Möêng. Ngöêi hµnh lÔ, tøc bè mo ph¶i mo

qua nhiÒu ®ªm, nghÜa lµ ng©m lªn ¸ng mo, nh÷ng tang ca dµi

qua ®ã bè nh¾c l¹i víi ngöêi chÕt, vµ ®ång thêi víi c¶ mäi ngöêi

sèng ®ang ngåi dù lÔ, ý nghÜa cæ truyÒn mµ ngöêi Möêng g¸n cho

c¸i sèng vµ c¸i chÕt. Trong lêi mo Möêng, còng nhö trong néi

dung cña tôc thê phông tæ tiªn ë ngöêi ViÖt, kh«ng thiÕu g×

nh÷ng tån ®äng cña mª tÝn. Nhöng c¸i chÝnh to¸t lªn tõ lêi mo

lµ mét tinh thÇn nh©n b¶n ph¶i nãi lµ “cã mét kh«ng hai”: mèi

g¾n bã chÆt chÏ gi÷a ngöêi sèng vµ ngöêi chÕt, c¶ gi÷a câi sèng

vµ câi chÕt, nçi ®au khæ cña mäi ngöêi sèng ®ang cã mÆt ë ®©y

553

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

tröíc buæi ra ®i cña mét ngöêi quen míi ®©y cßn sèng víi m×nh,

mèi quyÕn luyÕn kh«n ngu«i cña ngöêi chÕt lóc chia tay víi

ngöêi th©n cña m×nh, c¶ víi con tr©u, con chã trong nhµ... Ngöêi

Möêng mª mo l¾m.

Nãi d«ng dµi vÒ ngöêi Möêng vµ ngöêi ViÖt nhö vËy ®Ó cho

vÊn ®Ò râ ra h¬n, tröíc khi quay vÒ víi ngöêi Thöîng.

VÒ th¸i ®é cña c¸n bé ®èi víi phong tôc tËp qu¸n cña c¸c

d©n téc Thöîng, cßn mét mÆt n÷a b¶o lµ tiªu cùc còng ®öîc,

nhöng nãi cho râ h¬n mµ kh«ng ra vÎ cöêng ®iÖu, th× lµ mét

kho¶ng trèng, mét c¸i thiÕu. NhiÒu c¸n bé x· hiÖn nay ë Gia Lai

-

Kon Tum, khi ®Õn lµm viÖc víi mét lµng kh«ng ph¶i lµng m×nh,

®Òu cö xö nhö mäi c¸n bé x· kh¾p n¬i trong nöíc: ¨n nãi døt

kho¸t, gi¶i quyÕt nhanh nhÑn, kh«ng ph¶i lµ dïng giäng kÒ cµ

®©u, ngöêi Thöîng nãi chung kh«ng cã tËt Êy, nhöng cö xö ®óng

vÞ trÝ l·nh ®¹o cña m×nh. Tr¸i l¹i, khi vÒ lµm viÖc víi chÝnh lµng

cña m×nh, th× anh dÌ dÆt h¬n nhiÒu. B¹n ®äc sÏ b¶o: c¸n bé ViÖt

còng thÕ th«i, kÓ c¶ c¸n bé cao cÊp khi vÒ lµng. §óng. Nhöng c¸n

bé x· ngöêi ViÖt th× cè tr¸nh, cùc ch¼ng ®· míi lµm viÖc víi lµng

m×nh; trong ®¶ng ñy hay ñy ban x·, thiÕu g× nh÷ng ®ång chÝ

ngöêi lµng kh¸c. Tõ trô së vÒ ®Õn nhµ, anh chØ cßn lµ ngöêi d©n

nhö mäi ngöêi kh¸c trong lµng, tèi tèi còng qua nhµ nµy nhµ kia

ch¬i, nãi chuyÖn bao ®ång, cã ai hái ®Õn chÝnh s¸ch th× nãi mét

c©u chiÕu lÖ, thØnh tho¶ng còng tranh luËn, nhöng gi÷ vÞ trÝ

ngang hµng víi mäi ngöêi ngåi ®ã. Cßn ®a sè c¸n bé cao cÊp, cã

vÒ lµng ch¬i, th× cè g¾ng ¨n nãi sao cho khái phËt lßng ngöêi,

nhÊt lµ bµ con cña m×nh, råi “rót lui... cã trËt tù”. C¸n bé Thöîng

kh«ng hoµn toµn thÕ. §Æc biÖt khi tuyªn bè ®iÒu g× míi vÒ chÝnh

s¸ch ®èi víi d©n lµng m×nh, anh tranh thñ tröíc ý kiÕn cña

nh÷ng ngöêi cã tuæi, mµ ®Õn nay ngöêi ta ®Òu tiÕp tôc gäi lµ “giµ

lµng”, kh«ng kÞp hái tröíc th× võa tr×nh bµy võa lu«n ®öa m¾t

554

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

vÒ phÝa c¸c cô, chê mong mét th¸i ®é ®ång t×nh. C¸c “giµ” còng

óng mùc l¾m, vÉn nãi th¼ng, nãi thùc, còng tranh luËn víi

®

nhau , ra nhÏ th× tèt, chöa ra nhÏ th× th«i, dï thÕ nµo th× s¸ng

sím h«m sau c¸c cô l¹i tiÕp tôc cïng con ch¸u ®i rÉy nhö thöêng

lÖ... Kh«ng khái cã nh÷ng lóc khã kh¨n , ®Æc biÖt khi x¶y ra m©u

thuÉn lín gi÷a ý kiÕn cña c¸c “giµ” vµ chÝnh s¸ch mµ c¸n bé x·

truyÒn ®¹t. Trong nh÷ng tröêng hîp nhö thÕ, ngöêi c¸n bé x·

khã xö l¾m: cø cho lµ c¸c “giµ” nãi ®óng ®i, nhöng b¶n th©n anh

®©u ph¶i lµ ngöêi lµm ra chÝnh s¸ch, mµ chØ lµ ngöêi truyÒn ®¹t

ý kiÕn cña cÊp trªn.

Cã lÏ còng cÇn dõng mét chèc ë ®©y, ®Ó tãm l¹i c¬ cÊu cæ

truyÒn cña x· héi Thöîng. Qua nhiÒu ®o¹n trªn, t«i ®· nãi r»ng,

dï thuéc d©n téc nµo, ngöêi Thöîng ®Òu sèng thµnh tõng lµng

®éc lËp hay tù trÞ. §éc lËp lµ kh«ng phô thuéc vµo lµng kh¸c,

gi÷a c¸c lµng gÇn nhau chØ cã quan hÖ giao h¶o, h«n nh©n, bu«n

b¸n..., vµ th¶ng hoÆc, nÕu cã m©u thuÉn kh«ng gi¶i quyÕt ®öîc

gi÷a hä víi nhau, th× quan hÖ chiÕn tranh, nhöng chØ trong mét

thêi gian nµo ®ã. ë ®©y, lµng kh«ng g¾n víi nöíc, nhö trong

tröêng hîp x· héi ViÖt, ®Ó thµnh “lµng nöíc”, mµ lµng lµ nöíc.

Tuy nhiªn, tõ bao giê kh«ng râ, nhöng Ýt nhÊt còng tõ khi ngöêi

Ph¸p ®Õn T©y Nguyªn trong nöa cuèi thÕ kû XIX, th× hä ®· gÆp

ë ®ã t×nh tr¹ng sau ®©y: t¹i nhiÒu vïng, ®· cã tï tröëng lín, gäi

lµ thñ lÜnh còng ®öîc, mµ quyÒn lùc bao trïm lªn mét sè lµng,

nhiÒu Ýt tïy tõng tröêng hîp. Sè lín cã lÏ lµ thñ lÜnh chiÕn tranh,

tõng chèng l¹i qu©n Ph¸p khi chóng míi ®Õn T©y Nguyªn, mµ

ngöêi Ph¸p, khi thiÕt lËp xong quyÒn lùc cña hä, ®· v« hiÖu hãa

®i, råi lo¹i bá dÇn. Ýt nhÊt còng cã mét chÕ ®é thñ lÜnh t«n gi¸o,

víi c¸c “Vua Löa” vµ “Vua Nöíc” mµ ta ®· nh¾c ®Õn, nay cßn ®Ó

l¹i dÊu tÝch ®Ëm ®µ ë B¾c T©y Nguyªn. Kh«ng râ tröíc kia ®· cã

chöa, nhöng trong thêi thuéc ®Þa ë tØnh §¾c L¾c ngµy nay, s¸t

555

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

biªn giíi víi H¹ Lµo vµ §«ng Campuchia, l¹i ra ®êi mét chÕ ®é

tï tröëng bu«n b¸n ®öîc ngöêi Ph¸p chÊp nhËn, chØ tån t¹i cã

mÊy mö¬i n¨m, gÇn ®©y kh«ng cßn n÷a. Cho ®Õn nay, chöa ai

nghiªn cøu c¸c chÕ ®é thñ lÜnh kh¸c nhau ®ã cho cã ®Çu cã ®òa.

§

iÒu biÕt ®öîc kh¸ ch¾c lµ nh÷ng lµng ®öîc ®Æt döíi quyÒn lùc

cña mét thñ lÜnh ph¶i lµm trßn mét sè bæn phËn nµo ®ã ®èi víi

thñ lÜnh, thËm chÝ ph¶i cèng n¹p, nhöng tõng lµng vÉn gi÷

nguyªn c¬ cÊu kinh tÕ vµ x· héi cña m×nh. V× thÕ, t«i gäi lµ lµng

tù trÞ. Tù trÞ ë chç, tuy phô thuéc vµo thñ lÜnh, lµng vÉn gi÷ sinh

ho¹t riªng cña m×nh, nhö khi chöa phô thuéc, thñ lÜnh kh«ng

xen vµo ®Êy.

VÒ c¬ cÊu kinh tÕ cña moÞ lµng Thöîng cæ truyÒn, dï ®éc

lËp hay tù trÞ, chØ cÇn nh¾c l¹i r»ng ®Êt trång trät, tøc rÉy, v×

®öîc chu chuyÓn tõ c¸nh rõng nµy qua c¸nh rõng kia trªn khu

canh t¸c cña lµng, nªn qua bao ®êi råi mµ vÉn lµ ®Êt chung cña

lµng, kh«ng bÞ phô thuéc vµo quyÒn së h÷u tö nh©n cña ngöêi

nµo c¶, dï ngöêi Êy lµ “giµ lµng” hay ngöêi cÇm ®Çu lµng. Trªn

bèi c¶nh kinh tÕ ®ã, c¬ cÊu x· héi cña tõng lµng Thöîng lÆp l¹i

c¸ch tæ chøc rÊt d©n chñ cña thiÕt chÕ mµ ¡ngghen tröíc ®©y

tõng gäi lµ “c«ng x· n«ng th«n” hay “c«ng x· n«ng nghiÖp”. §Ó

nãi cho gän, cã thÓ biÓu hiÖn c¬ cÊu ®ã b»ng mét h×nh vÏ gåm ba

vßng trßn ®ång t©m, tö¬ng tù nhö c¸i bia tËp b¾n. Vßng nhá

nhÊt ë trung t©m lµ tï tröëng lµng, hay, nãi nhö ngöêi ViÖt ë

vïng Thöîng, lµ “chñ lµng”. Vßng gi÷a bäc s¸t vßng nhá nhÊt lµ

tËp thÓ c¸c “giµ lµng”, mét thø héi ®ång, cã thÓ nãi lµ héi ®ång

b« l·o. Vßng ngoµi cïng lµ toµn d©n lµng, trong ®ã ®a sè c¸c

tröêng hîp lµ nh÷ng ®¹i diÖn cña mäi gia ®×nh trong lµng. §i vµo

chi tiÕt, cã nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a d©n téc nµy víi d©n téc kia, gi÷a

c¸c ngµnh kh¸c nhau cña mét d©n téc. “Chñ lµng”, ë d©n téc nµy,

cã thÓ do c¸c “giµ lµng” chØ ®Þnh gi÷a hä víi nhau, khi “chñ lµng”

556

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

cò võa qua ®êi, hoÆc do c¶ lµng cö lªn, nhöng, ë d©n téc kh¸c, l¹i

cha truyÒn con nèi. Dï lµ g×, dï cã uy tÝn ®Õn mÊy, “chñ lµng”

Thöîng, nãi chung, kh«ng ph¶i lµ ngöêi cã toµn quyÒn ®èi víi

mäi chuyÖn to nhá cña lµng: trªn danh nghÜa, «ng lµ ngöêi ®èc

suÊt mäi ngöêi trong lµng thùc hiÖn nh÷ng quyÕt ®Þnh cña tËp

thÓ c¸c “giµ lµng”. GÆp nh÷ng tröêng hîp gay cÊn qu¸, hay

nh÷ng vÊn ®Ò qu¸ lín, mµ c¸c “giµ lµng” kh«ng cã ý kiÕn døt

kho¸t - dêi lµng ®i xa, xö trÝ mét ngöêi ph¹m téi qu¸ nÆng, nhö

lo¹n lu©n víi bµ con gÇn; g©y chiÕn víi lµng kh¸c; gi¶ng hßa víi

lµng thï..., th× “chñ lµng” ph¶i mêi mäi ngöêi trong lµng, hay ®¹i

diÖn cña c¸c gia ®×nh, häp l¹i mµ bµn. Tõng lµng nãi riªng, trong

néi bé cña nã, vËn hµnh theo c¬ chÕ d©n chñ Êy.

Trong thêi Ph¸p thuéc, c¬ cÊu võa tr×nh bµy vÉn c¬ b¶n

®öîc b¶o löu, mÆc dÇu tõng lµng kh«ng cßn hoµn toµn ®éc lËp

hay tù trÞ nhö xöa n÷a, mµ b¾t ®Çu bÞ chi phèi bëi c¸c cÊp hµnh

chÝnh do ngöêi Ph¸p ¸p ®Æt lªn trªn lµng. Cßn tõ khi miÒn Nam

®öîc gi¶i phãng, döíi chÕ ®é ta, c¬ cÊu nãi trªn bÞ gi¶i thÓ. VÒ

hµnh chÝnh, tõng lµng kh«ng cßn lµ mét chØnh thÓ n÷a, mµ nay

lµ yÕu tè cÊu thµnh cña ®¬n vÞ hµnh chÝnh thuéc cÊp thÊp nhÊt:

x·. Mçi lµng cò trë thµnh mét th«n trong x· míi, chÞu sù ®iÒu

hµnh vµ l·nh ®¹o cña §¶ng uû vµ Uû ban nh©n d©n x·. “Chñ

lµng” kh«ng cßn n÷a, nhöêng chç cho th«n tröëng. Nhöng nÕu

nhö “chñ lµng” xöa thöêng lµ mét “giµ lµng”, vµ cã mÆt ®Êy ®Ó

®èc suÊt d©n lµng thi hµnh nh÷ng quyÕt ®Þnh cña tËp thÓ c¸c

“giµ lµng”, trong mét sè tröêng hîp lµ cña toµn d©n lµng, th×, tr¸i

l¹i, th«n tröëng ngµy nay lµ ngöêi truyÒn ®¹t ý kiÕn cña x·, cïng

d©n lµng (hay d©n th«n) thi hµnh nh÷ng quyÕt ®Þnh cña x·. TÊt

nhiªn, §¶ng ñy vµ ñy ban x· còng lµ nh÷ng c¬ quan ®öîc bÇu

lªn. Nhöng viÖc bÇu b¸n Êy, mét nÐt dÔ thÊy cña nÒn d©n chñ

míi, lÊy x· lµm khung hiÓn hiÖn, cßn nÕp sèng d©n chñ cña x·

557

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

héi Thöîng cæ truyÒn th× to¸t lªn ngay tõ khi sinh ho¹t lµng, cã

thÓ nãi lµ tõ cuéc sèng hµng ngµy cña tõng ngöêi Thöîng. Nhö

vËy, tõ ®é gi¶i phãng, nÒn d©n chñ trong ®ã ngöêi Thöîng míi

®©y cßn sèng hµng ngµy, giê l¹i ®öîc ®Èy xa lªn mét nÊc, kh«ng

cßn s¸t söên hä n÷a. Mµ cÊp x· th× mÆc x·, tuyÖt ®¹i ®a sè n«ng

d©n Thöîng vÉn chñ yÕu sèng trong lµng cò, víi lµng cò, lao

®éng trªn khu canh t¸c cña lµng cò. §Þa vùc cña lµng cò cã bÞ c¾t

xÐn, ®«i khi ®Õn hai lÇn, l©m tröêng hay n«ng tröêng mäc lªn

c¹nh lµng cò, trªn ®Êt cña lµng cò, lµng kinh tÕ míi còng vËy,

®öêng lªn ®« thÞ dÔ ®i h¬n xöa, nhöng cuéc sèng hµng ngµy cña

ngöêi n«ng d©n Thöîng chöa thay ®æi lµ bao. Kh«ng l¹ r»ng, mét

mÆt, th× tËp thÓ c¸c “giµ lµng”, vÒ danh nghÜa, kh«ng cßn n÷a,

mÆt kh¸c, Ýt nhÊt còng quanh mét vµi khÝa c¹nh cña cuéc sèng

tËp thÓ trong lµng m¹c, ngöêi n«ng d©n Thöîng vÉn höíng vÒ

nh÷ng ngöêi cao niªn, mµ trong th©m t©m lÉn qua lêi nãi hä xem

lµ “giµ lµng”.

TËp thÓ “giµ lµng” kh«ng ph¶i lµ tæ chøc “®éc nhÊt v«

song”, chØ cã mÆt trong x· héi Thöîng cæ truyÒn. Tr¸i l¹i, nã lµ

hiÖn th©n cña c¬ chÕ gäi lµ “l·o quyÒn” tõng ®öîc quan s¸t ë

nhiÒu n¬i: mét sè vïng ë ch©u ¢u tröíc C¬ §èc gi¸o, ë ch©u Mü

tröíc vµ ngay sau khi ngöêi ¢u ®Õn, nhÊt lµ ë ch©u Phi ®en, hÇu

kh¾p ch©u Phi ®en mµ trong thêi míi gÇn ®©y th«i... ë møc hoµn

chØnh nhÊt, nã hiÖn lªn trong tæ chøc réng lín h¬n mµ d©n téc

häc quen gäi lµ thiÕt chÕ “c¸c líp tuæi”. §êi tõng ngöêi ®öîc chia

lµm nhiÒu chÆng nèi tiÕp nhau, mçi chÆng lµ mét “líp tuæi”, vµ

®öîc ®¸nh dÊu bëi mét mèc tuæi t¸c. Böíc tõ chÆng nµy qua

chÆng kia, tõ “líp tuæi” nµy qua “líp tuæi” kia, con ngöêi cã khi

ph¶i tr¶i qua mét cuéc thö th¸ch, thöêng th× cã lÔ nghi ®Ó hîp

thøc hãa böíc chuyÓn. Mçi chÆng míi lµ mét böíc tiÕn th©n: qua

chÆng míi, con ngöêi ®öîc x· héi träng h¬n, so víi håi cßn ë

558

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

chÆng cò, ®öîc höëng nhiÒu quyÒn lîi h¬n, chñ yÕu lµ quyÒn lîi

tinh thÇn, nhöng chÝnh v× thÕ mµ g¸nh thªm bæn phËn ®èi víi

tËp thÓ, víi d©n lµng. Vµ böíc vµo tuæi giµ th× con ngöêi trë

thµnh b« l·o, tøc “giµ lµng”, ®öîc mäi ngöêi lµng hÕt søc v× nÓ,

cã quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm bµn b¹c mäi viÖc quan träng cña lµng.

T¹i mét sè vïng ë ch©u Phi ®en, trong tõng lµng, ngoµi thiÕt chÕ

“c¸c líp tuæi” dµnh cho nam giíi, cßn cã nh÷ng tæ chøc Êy, nhöng

dµnh cho n÷ giíi. Phæ biÕn mét thêi ®Õn møc nhö võa nãi trªn,

thiÕt chÕ “c¸c líp tuæi” lµ con ®Î rÊt tù nhiªn cña c¸c x· héi chöa

ph©n hãa giai cÊp vµ tÇng líp mét c¸ch râ rÖt, trªn c¬ së mét nÒn

kinh tÕ s¬ khai, ph¸t triÓn chËm ch¹p. Trong nh÷ng x· héi míi

®¹t ®Õn møc Êy, ngöêi nµy cã vÞ trÝ x· héi cao h¬n ngöêi kia

chÝnh lµ c¬ b¶n nhê tuæi t¸c, nhê kinh nghiÖm tÝch lòy ®öîc qua

n¨m th¸ng.

§

iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lµ c¸c x· héi Thöîng ®ang ë giai ®o¹n

cuèi møc ph¸t triÓn Êy, bçng gÇn ®©y cã ®iÒu kiÖn ®Ó vöît mét

lóc nhiÒu bËc mµ böíc ngay vµo con ®öêng tiÕn lªn chñ nghÜa x·

héi. “Vöît nhiÒu bËc”, lµ nh×n vµo xu thÕ lÞch sö mµ nãi. Chø

thùc ra, cho ®Õn h«m nay, ®êi sèng vËt chÊt cña ngöêi Thöîng

chöa ®öîc n©ng lªn lµ bao. Mét vµi lµng ®· cã ®iÖn, v× ë gÇn tr¹m

®iÖn cña huyÖn. §· cã ruéng nöíc vµ lóa nöíc, mµ n¨ng suÊt cao

h¬n lóa rÉy nhiÒu, nhöng chØ h¹n chÕ ë mét vµi vïng cã ®Êt

tròng th«i, mÆc dÇu trung ö¬ng vµ tØnh cè søc ®Çu tö ®Ó x©y

dùng thñy lîi. Kinh tÕ vöên vèn ®· lã mÆt tõ thêi Mü t¹i mét sè

lµng s¸t c¸c ®« thÞ lín, nay ®öîc më réng ra Ýt nhiÒu, víi cµ phª,

vµ böíc ®Çu c¶ hå tiªu, nhöng chöa ph¶i ®· trong tÇm tay cña

mäi lµng Thöîng. Nhöîc ®iÓm nµy, tiÖn thÓ th× nãi lu«n, cã lÏ

xuÊt ph¸t tõ chç cã ®Ò ra, cã tuyªn truyÒn, vËn ®éng, cã c¶ c¬

quan phô tr¸ch cña tõng tØnh n÷a, nhöng chØ dõng l¹i ®©y, bao

n¨m nay vÉn thiÕu h¼n kh©u höíng dÉn cô thÓ cho tõng gia

559

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

®×nh n«ng d©n Thöîng mét. Mµ chuyÓn tõ mét c¸ch lµm ¨n nµy

qua mét c¸ch kh¸c h¼n lµ viÖc cùc khã, khã ngay tõ kü thuËt,

chöa nãi ®Õn chuyÖn tõng gia ®×nh lµm vöên cµ phª, chÌ, hå

tiªu... ph¶i biÕt tÝnh to¸n ®èi víi thÞ tröêng, ®iÒu mµ ngöêi n«ng

d©n Thöîng chöa quen, v× bao ®êi råi chØ tù cÊp - tù tóc trªn rÉy

cña m×nh. Dï sao, sau h¬n cã möêi ba n¨m, xin nh¾c l¹i, ®êi

sèng ngöêi Thöîng ®· nhóc nhÝch råi, nhöng chØ míi nhóc

nhÝch, chöa biÕn ®æi lµ bao, hiÖn l¹i vÊp ph¶i khã kh¨n vÒ lö¬ng

thùc. T×nh tr¹ng nµy sÏ cßn kÐo dµi. Mµ trong tö¬ng lai xa, cuéc

sèng Êy cã tiÕn cao ®Õn mÊy, th× tuyÖt ®¹i ®a sè ngöêi Thöîng

vÉn sèng víi ®Êt ®ai, víi rõng n÷a, nÕu råi ®©y trung ö¬ng chÊp

nhËn “tr¶ rõng l¹i cho ngöêi Thöîng”.

Mét nhËn xÐt kh¸c, kh«ng ph¶i kh«ng lý thó. Tõ kinh tÕ

c¬ b¶n lµ, “s¬ sö”, qua mét nÒn kinh tÕ chöa cã diÖn m¹o l¾m

nhöng l¨m le tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi, böíc chuyÓn ®ã, nhö ta

®· biÕt, lµ mét böíc “nh¶y vät”. Êy thÕ mµ, tõ c¸i cò ®Õn c¸i míi,

kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng mÆt tö¬ng tù nhau, nh¾c nhë ®Õn

nhau. MÆt lín nhÊt, mµ sÏ tån t¹i l©u dµi, lµ quyÒn së h÷u vÒ

®Êt ®ai, ®Êt trång trät vµ rõng, kh«ng ë trong tay cña c¸ nh©n

nµo c¶: trong x· héi “s¬ sö” ®Êy lµ quyÒn së h÷u tËp thÓ cña tõng

céng ®ång nhá, cña tõng lµng; trªn ngöìng cöa më ra tröíc

®öêng dµi ®Õn chñ nghÜa x· héi, th× lµ quyÒn së h÷u cña Nhµ

nöíc, phÇn nµo ®ã cßn lµ së h÷u cña lµng (th«n), nãi cho ®óng

h¬n lµ cña x·. Hai t×nh tr¹ng cò - míi ®ã kh«ng ph¶i lµ mét,

nhöng nh¾c nhë ®Õn nhau, còng kh¸c h¼n vÒ quyÒn së h÷u tö

nh©n ®èi víi ruéng ®Êt ®· ra ®êi tõ nhiÒu thÕ kû tröíc ®©y ë ®ång

b»ng, trong x· héi ViÖt. Cho dï råi ®©y nhµ nöíc cã “tr¶ rõng l¹i

cho ngöêi Thöîng”, th× tõng ngöêi Thöîng mét sÏ cã quyÒn sö

dông, th«ng qua kh©u kho¸n cña x· hay cña th«n, chø kh«ng cã

quyÒn tö h÷u ®èi víi rõng. Kh«ng sî “chñ ®ån ®iÒn” mäc ra l¹i !

560

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

Hai quan hÖ s¶n xuÊt kh¸c nhau xa, nhöng cã ®«i nÐt gÇn nhau,

nhÊt thiÕt ph« ra nh÷ng mÆt tö¬ng tù nhau trong nÕp sèng nãi

chung. §iÒu ch¾c ch¾n lµ nÕp sèng x· héi chñ nghÜa sau nµy ë

T©y Nguyªn, dï cã tho¸t ra tõ mét nÒn s¶n xuÊt vµ thu nhËp cao

®Õn mÊy, nhÊt thiÕt ph¶i lµ nÕp sèng tËp thÓ cña ngöêi Thöîng,

tuy tÝnh tËp thÓ sÏ ®öîc më réng ra ®Õn møc nay ta kh«ng löêng

®öîc, sÏ kh«ng cßn co l¹i trong riªng mét lµng nhö gÇn ®©y.

Trong hoµn c¶nh ®ã, t¹i sao kh«ng chÝnh thøc hãa tæ chøc

c¸c “giµ lµng” ®i, mµ cø l¼ng lÆng ®Ó cho nã tån t¹i nhö mét dÊu

tÝch th«i, thËm chÝ, trong mét sè tröêng hîp, nhö mét “c¸nh” hay

ph¶n ®èi? Cø ®Ó “giµ lµng” lµ “giµ lµng” trong tõng lµng (th«n).

§

ã lµ vÒ danh nghÜa. Cßn vÒ mÆt t¸c dông thùc tiÔn mµ nãi, t¹i

sao kh«ng tËp hîp c¸c “giµ” cña nhiÒu lµng (th«n) l¹i thµnh mét

thø héi ®ång häp ®Òu kú, cø gäi lµ “héi ®ång c¸c giµ lµng” ®i, bªn

c¹nh §¶ng ñy vµ ñy ban x·? C¸c “giµ” sÏ häc tËp chÝnh s¸ch míi

tröíc d©n thöêng trong tõng lµng (th«n), nhÊt lµ cã ®iÒu kiÖn ®Ó

gãp ý kiÕn vÒ c¸ch lµm ¨n vµ tæ chøc lµm ¨n víi c¸c c¬ quan l·nh

®¹o vµ ®iÒu hµnh ë cÊp x·. §iÒu ®ã, c¸c “giµ” ch¾c ch¾n lµm

®öîc, víi kinh nghiÖm dµy dÆn cña nh÷ng ngöêi am hiÓu rõng,

tõng sèng l©u nhÊt víi rõng. CÊp huyÖn còng cÇn mét héi ®ång

nhö thÕ, v× rõng, nÕu ®öîc “tr¶ l¹i cho ngöêi Thöîng”, nhiÒu khi

®ßi hái sù hîp t¸c cña nhiÒu x· trong cïng huyÖn. TÊt nhiªn, sè

löîng thµnh viªn trong héi ®ång cÊp huyÖn sÏ bÞ h¹n chÕ l¹i,

kh«ng ph¶i bao gåm mäi “giµ lµng” cña tÊt c¶ c¸c lµng (th«n), c¸c

x·, mµ chØ lµ ®¹i diÖn cña c¸c “giµ” Êy, do c¸c “giµ” Êy cö lªn, cö

theo cung c¸ch riªng cña hä. “Héi ®ång c¸c giµ lµng” sÏ lµ dÊu

nèi gi÷a thêi “s¬ sö” xa x¨m víi thêi hiÖn ®¹i nãng báng, nhöng,

ngay tröíc m¾t, sÏ nãi víi d©n téc Thöîng, mµ kh«ng cÇn ph¶i

th«ng qua lêi, r»ng v¨n hãa cæ truyÒn cña hä ®öîc t«n träng vµ

tiÕp nèi.

561

VÙN HOAÁ VAÂ TÖ ÅC NGÛÚ ÂI

Nh÷ng ®iÒu ®· nãi vÒ n¹n ph¸ rõng vµ viÖc kh«ng biÕt ®Õn

vai trß cña c¸c “giµ lµng” lµ hai khuyÕt vµ nhöîc ®iÓm tæng hîp,

cã lÏ dÔ thÊy nhÊt trong chÝnh s¸ch d©n téc ®ang ®öîc ¸p dông

ë T©y Nguyªn.

562